Niemand weet hoeveel illegale migranten er in Europa zijn. Toch bepalen aannames hierover het beleid

Migratie is een splijtzwam gebleken in Europa: het debat erover verstoort de politieke verhoudingen en laat verkiezingsuitslagen kantelen. Een meerderheid in de Europese Unie wil minder immigratie, maar dan gaat het over een specifieke categorie: de migranten zonder recht op verblijf.

Sommige media schilderen deze ‘illegalen’ – ‘ irreguliere migranten’ in EU-jargon – af als voordringers, nepvluchtelingen of terroristen. Om die reden mag je gedegen onderzoek verwachten naar hoeveel en welke irreguliere migranten er zijn in de EU. Niets is minder waar. We weten niet eens ongeveer hoeveel er zijn. We weten het niet en we tellen hen ook niet.

De beschikbare cijfers over deze groep ‘schaduwbevolking’ zijn achterhaald, onjuist of onvolledig. Dat het moeilijk is een zeer mobiele groep mensen te tellen die bewust onder de radar blijft, spreekt voor zich. Maar onmogelijk is het niet. Dat we hen niet tellen, komt maar ten dele door de complexiteit ervan. Het is evenzeer een politieke keuze.

‘Gegevens over migratie zijn altijd politiek’, zegt Marta Foresti, directeur van het Overseas Development Institute, de belangrijkste denktank in het Verenigd Koninkrijk die zich bezighoudt met migratie. ‘Regeringen en politici kunnen schermen met [hoge] aantallen irreguliere migranten om kiezers bang te maken, of met [lage] aantallen om te laten zien dat hun restrictieve beleid werkt. Het is dan politiek handig om geen nauwkeurige cijfers te hebben.’

Ali leeft afwisselend op straat, in een tijdelijke opvang of in detentie. Hij heeft ernstige fysieke en psychische klachten waar hij hulp voor nodig heeft. Maar voor je in Nederland zorg of bescherming krijgt, moet je kunnen bewijzen wie je bent. Uit de serie ‘State of Being’ van Anouk Steketee

Hoe tel je mensen die niet geteld willen worden?

In de Verenigde Staten wordt de schaduwbevolking relatief constant geschat op ongeveer 10 miljoen, oftewel 3 procent van de bevolking. Dit getal keert telkens terug in het publieke debat over immigratie. Om tot deze schatting te komen, is het totaal aantal geregistreerde ingezetenen die in het buitenland zijn geboren, vergeleken met het totaal aantal in het buitenland geboren personen volgens de officiële volkstelling.

Het verschil tussen die twee cijfers – enigszins gecorrigeerd omdat het vinden van ongedocumenteerde migranten bij een telling problemen oplevert – is de schatting. In de Europese Unie werkt deze methode niet echt. Niet alleen gaat het om 28 heel verschillende landen die hun volkstellingen niet tegelijkertijd uitvoeren, er is ook nog de Schengenzone, feitelijk een gebied zonder grenzen, die 22 lidstaten omvat. Mensen blijven ook niet altijd in hun woonplaats wonen om te worden geteld.

Volgens het model waren tussen 1,9 en 3,8 miljoen mensen irregulier migrant

De laatste serieuze poging om de schaduwbevolking in Europa in kaart te brengen, werd meer dan tien jaar geleden gedaan. In dit Clandestino-project bundelden vooraanstaande deskundigen uit twaalf landen, die samen 80 procent van de EU-bevolking vertegenwoordigden, hun krachten om mensen te tellen ‘die het risico lopen een bevel om te vertrekken te krijgen als hun aanwezigheid in een land wordt opgemerkt’.

Volgens het model dat de deskundigen in 2009 ontwikkelden voldeden destijds tussen de 1,9 en 3,8 miljoen personen aan dat criterium, maximaal 0,77 procent van de bevolking van de EU. Zo’n bandbreedte is wellicht minder bevredigend dan één hard cijfer, maar deze schatting geeft een beter idee van boven- en ondergrens.

De Europese Commissie betaalde Clandestino om een betrouwbare meetmethode te ontwikkelen en een steeds geactualiseerde databank op te zetten. In werkelijkheid heeft het project maar twee jaar bestaan.

Slaapplek van Ali onder een boom — Ali’s tijdelijke slaapplek, Oosterpark, Amsterdam.

Opvangtehuis voor uitgeproduceerde asielzoekers — Opvang voor uitgeprocedeerde asielzoekers en ongedocumenteerden, Amsterdam. Uit de serie ‘State of Being’ van Anoek Steketee

Migratiebeleid is gebaseerd op gegevens uit 2007

De schattingen waarmee regeringen en de EU beleid over migratie framen, het heetste politieke hangijzer van dit moment, zijn gebaseerd op gegevens van ruim tien jaar oud, uit de periode 2001-2007. Waarom is het nooit tot een hertelling gekomen?

Clandestino liet zien dat er juist steeds minder irreguliere migranten naar Europa kwamen. Daarom waarschuwden de onderzoekers onder meer tegen kostbaar, ineffectief beheersbeleid. In plaats daarvan stelden zij voor om de status van sommigen te reguleren. Het hele project bewees dat realistische schattingen van Europa’s schaduwbevolking ertoe doen.

Mensen reageren emotioneel op onzekerheid. En het beangstigt hen dat ze niet weten wie irreguliere migranten zijn. Dat onbekend-maakt-onbemind-mechanisme leidt tot ‘emotionele cijferblindheid’: hoe groter de vrees, hoe meer het verschijnsel wordt overschat.

Zonder geloofwaardige cijfers over migratie krijgen tegenstanders ruim baan voor bangmakerij

Praktisch gezien geldt elk argument om geregeld een officiële volkstelling te houden ook voor het meten van de schaduwbevolking. Een onderklasse verstoken van publieke voorzieningen en sociale rechten is voor ieder land gevaarlijk. Niet alleen lopen deze kwetsbare mensen risico op uitbuiting, ook komt de volksgezondheid in gevaar, bijvoorbeeld omdat een groot deel van de ‘irregulieren’ niet deelneemt aan vaccinatieprogramma’s.

Bovendien: zonder geloofwaardige cijfers over migratie krijgen tegenstanders ruim baan voor aanhoudende bangmakerij. Zij gebruiken deze leemte om aantallen te overdrijven, met het doel macht te verwerven.

Kijk maar naar Italië, waar het toenemende aantal migranten dat via de centrale Middellandse-Zeeroute aankwam grote druk op de bevolking legde. De EU-partners waren niet genegen deze druk te verlichten. Nadat de rechts-populisten aan de macht waren gekomen, beweerde minister van Binnenlandse Zaken en vicepremier Matteo Salvini dat hij de schaduwbevolking in Italië had verlaagd van 600.000 naar 90.000 personen. Bewijs daarvoor was er niet.

Eduard is een Sovjetburger, geboren en getogen in de autonome deelrepubliek Abchazië. Maar in 1991 woonde hij – in hetzelfde huis – opeens in het zelfstandige Georgië, en even later in het daarvan afgescheiden en onafhankelijk verklaarde ‘land’ Abchazië. In 1997 schreef hij zich uit als Georgiër en dacht hij automatisch Rus te worden. Maar de werkelijkheid bleek ingewikkelder. Hij vluchtte naar Nederland en vroeg asiel aan. Toen dit werd afgewezen belandde hij in de illegaliteit, zonder baan en vast adres. Uit de serie ‘State of Being’ van Anoek Steketee.

Hoge cijfers voeden harder beleid

Europa sloeg duidelijk een andere weg in dan die Clandestino voorspiegelde. Na de eerste looptijd van twee jaar werd het programma niet verlengd. Een aantal deskundigen werkte daarna nog een jaar door in de ijdele hoop alsnog financiering te vinden.

Het pad van de EU en haar lidstaten was gericht op beheersing en handhaving. Vooral de praktijk in het Verenigd Koninkrijk, waar betrouwbare schattingen van de schaduwbevolking ontbreken, maakt dat duidelijk. In het VK zijn alle beschikbare cijfers extrapolaties van gegevens uit tellingen uit 2001. ‘Uiterst onzeker’, noemt het Britse Office of National Statistics deze cijfers, omdat ze grotendeels uitgaan van aannames.

Dat verhinderde Theresa May, in 2012 de Britse minister van Binnenlandse Zaken, niet de wens voor een ‘vijandige omgeving’ voor irreguliere migratie uit te spreken. Ze verplichtte iedereen, van artsen en verpleegkundigen tot huisbazen en scholen, om bij hun patiënten, huurders en leerlingen te informeren naar hun immigratiestatus. Busjes met posters die illegalen aanspoorden ‘naar huis te gaan of je wordt gearresteerd’ reden door de etnisch diverse wijken van Londen.

Deze aanpak moest migranten het leven zo zuur maken dat ze zichzelf deporteerden

Deze aanpak moest migranten het leven zo zuur maken dat ze uit zichzelf zouden vertrekken. Wat het echter veroorzaakte, was een diepere kloof tussen daadwerkelijke migratiecijfers en de beleving daarvan. Een enquête uit 2013 wees uit dat de Britten het aantal in het buitenland geboren inwoners drie keer zo hoog inschatten als in werkelijkheid het geval was.

Franck Düvell, hoofd van de afdeling Migratie van het Duitse Onderzoekscentrum voor integratie en migratie en een van de auteurs van Clandestino, onderzocht de effecten van zo’n vijandige omgeving. Zijn conclusie: door dit klimaat nam het aantal irreguliere immigranten in het VK enigszins af. Düvell wees ook op onbedoelde bijeffecten, zoals het lastigvallen van delen van de Afro-Caraïbische bevolking, die al lange tijd in Groot-Brittannië woont.

Die bijeffecten culmineerden in 2018 in het Windrush-schandaal. Het ministerie van Binnenlandse Zaken arresteerde en deporteerde mensen die hun hele werkende leven in het Verenigd Koninkrijk hadden gewoond en er gezinnen hadden gesticht. Mensen die de meeste Britten als legitieme inwoners van het VK zagen.

Sindsdien trekt de overheid van meer gemeenschappen en individuen in het VK de immigratiestatus in twijfel. In het uiterste geval neemt ze die zelfs af. Dit alles op basis van een cocktail van publieke onrust, beleid dat niet op feiten berust en slordige statistiek. Deze ingrediënten zijn in de hele EU aanwezig.

Boven: het detentiecentrum van Schiphol. Onder: het uitzicht vanuit het centrum. Uit de serie ‘State of Being’ van Anoek Steketee.

Realistische schatting uit onafhankelijke bronnen

De journalistiek kan hier een rol spelen. Uiteraard kan ze niet een onderzoeksnetwerk van 2 miljoen euro vervangen, wat het Clandestino-project was. Verslaggeving kan trends blootleggen, door arrestatie- en andere cijfers van de Duitse politie te analyseren of Italiaanse opvangcentra voor migranten te onderzoeken. Het Returns Network, een collectief van onderzoeksjournalisten in verschillende Europese landen, doet dat sinds vorig jaar.

In toekomstige artikelen kijk ik naar de hoge schattingen die in omloop zijn, analyseer ik het migratiebeleid en doe ik verslag van wat ik tegenkom in steden als Hamburg, Milaan en Rotterdam. Mijn bevindingen leg ik voor aan vooraanstaande deskundigen, onder wie een aantal Clandestino-auteurs. We hopen vragen te beantwoorden als: welke trends zijn waar te nemen in (de omgang met) de schaduwbevolking? Neemt het aantal irreguliere migranten af of toe door beleid gebaseerd op een vijandige omgeving?

Op een paar grote vragen lijkt zich nu al een antwoord af te tekenen. Waarom zouden regeringen een onafhankelijk onderzoeksorgaan financieren om bijgewerkte cijfers te produceren over zo’n gevoelig onderwerp, als ze in plaats daarvan selectief landelijke statistieken kunnen vrijgeven die een gefilterd en onvolledig beeld geven?

Verstopt in een van de eindverslagen van Clandestino staat een zin die leest als een waarschuwing: ‘De dalende trend die we zien in binnenkomst en verblijf duidt erop dat overhaaste noodmaatregelen en een verhoging van het budget van grensagentschappen niet nodig zijn.’

Deze zin werd in 2009 geschreven. In dat jaar was het budget van kust- en grensagentschap Frontex, dat verslag uitbrengt over onrechtmatige binnenkomst, 88 miljoen euro. In de nieuwste begrotingscyclus voor de komende zeven jaar is dat meer dan 11 miljard euro, jaarlijks ruim 1,5 miljard.

De auteurs voorzagen hoe gevaarlijk het is de analyse van complexe trends toe te vertrouwen aan instanties die gericht zijn op beheersen van de immigratie. ‘Zelfs als onderzoeksafdelingen van organisaties als Frontex in omvang vergelijkbaar worden met die van universiteiten, kijken ze altijd vanuit een institutioneel oogpunt.’

In de komende verhalen benadruk ik waarom realistische schattingen van cijfers uit onafhankelijke bronnen belangrijk zijn. Als je zelf een ongedocumenteerde bent geweest, met ‘irreguliere migranten’ hebt gewerkt of er een aantal goed kent, deel vooral je verhalen en ervaringen. Inzicht in hoe deze schaduwbevolking zich ontwikkelt en de invloed van ‘hard’ beleid op mensen in de marge, is cruciaal om het debat over migratie verder te brengen dan ruziën over hoe hoog de muren van Fort Europa moeten zijn.

Uit het Engels vertaald door Klazien Veenstra.