Nog niet zo lang geleden was de politieke wereldorde vrij overzichtelijk. De VS en de Sovjet-Unie hielden elkaar met allesvernietigende wapens onder schot en de rest van de wereld kon niet veel meer doen dan hopen dat het niet mis zou gaan. 

Uit de serie ‘As above so below’ door David Fathi.

Na de val van de Muur, in 1989, volgden jaren van Amerikaanse dominantie. Maar dat tijdperk lijkt aan een einde te komen. In nog geen dertig jaar tijd heeft China zichzelf uit de armoede opgewerkt tot een absolute

Dat zet de politieke wereldorde in beweging. De VS verlegt zijn aandacht stapsgewijs naar Tegelijkertijd laat Rusland zich steeds nadrukkelijker gelden als Europa moet vooral wennen aan het idee dat het niet meer onder de vleugels van Amerika opereert, en steeds meer zaken zelf moet oplossen. 

Dat leidt tot spanning en wederzijds wantrouwen. Tijdens gesprekken die ik dit jaar voerde met militairen, onderzoekers en ambtenaren hoorde ik hoe legers zich organiseren om andere wereldmachten voor te blijven. Door die wedloop nemen spanningen toe, en niemand kan voorspellen waar dat toe leidt.

Een nieuw tijdperk

Dat we in een nieuw tijdperk zijn aanbeland, blijkt bijvoorbeeld uit het uiteenvallen van verdragen uit het oude tijdperk. Begin augustus van dit jaar stapte de VS uit het Intermediate-Range Nuclear Forces (INF)-verdrag dat de Sovjet-Unie en de VS in 1987 tekenden om de opbouw van korte- en middellangeafstandsraketten die vanaf de grond gelanceerd kunnen worden (en kernkoppen kunnen dragen) te

Een ander nucleair wapenverdrag tussen de VS en Rusland, New START, eindigt in 2021. Als daar niets nieuws voor in de plaats komt – en dat lijkt het geval – zijn er voor het eerst sinds 1972 geen bindende overeenkomsten tussen de machtigste legers ter wereld om hun kernwapenarsenaal te

Dat is zorgelijk, maar niet verwonderlijk, vertelde Ko Colijn, onderzoeker bij Clingendael, me in september over de telefoon. De verdragen stammen uit een tijd waarin de VS en de Sovjet-Unie de enige grootmachten waren. Zij willen zich niet meer laten begrenzen door verdragen als die inmiddels ook over dit soort wapentuig beschikken niet meedoen. Maar: die landen willen pas verdragen tekenen als ze een wapenarsenaal hebben opgebouwd dat past bij de

Die nieuwe tijd werd passend ingeluid. Een week na het wegvallen van het INF-verdrag testten de Russen een mysterieuze raket die kort na lancering Negen dagen later lanceerden de Amerikanen een eerder verboden kruisraket vanaf een strand in

Stills uit video’s van raketoefeningen in China (links) en Rusland (rechts). Uit de serie ‘As above so below’ door David Fathi.

Nieuwe wapens, nieuwe spanningen

De toenemende spanning blijkt ook uit de wereldwijde groei van wapeninvesteringen. Die steeg sinds 1998 met 75 procent, tot 1,8 biljoen dollar – het hoogste bedrag sinds de Koude Oorlog. Meer dan de helft van dat geld wordt uitgegeven door de twee grootste wapeninvesteerders ter wereld:

De spanningen zijn zo groot dat het slagveld zich inmiddels uitstrekt tot in de ruimte

Waar dat geld heen gaat leerde ik toen ik In de gigantische ruimte stonden honderden drones, robot-onderzeeërs en lasergeleide precisieraketten opgesteld. Dit soort hoogtechnologische wapensystemen zijn veelal nieuw en ontwikkelen zich in snel tempo verder. En dat zet de machtsverhoudingen nog verder op scherp.

Uit de serie ‘As above so below’ door David Fathi.

28 landen bouwen inmiddels bewapende drones, en Het vergt een relatief simpele update om ze zonder tussenkomst van een mens te laten Kernmachten investeren miljarden om hun terwijl landen als Saoedi-Arabië, Zuid-Korea en Turkije er serieus over nadenken om ook kernwapens te ontwikkelen. 

China ziet AI (kunstmatige intelligentie) als een manier om de militaire Het leidt tot zorgen bij het Amerikaanse ministerie van Defensie, dat koste wat kost wil voorkomen dat China de VS op militair gebied Dus wil het Amerikaanse leger moderniseren door vol in te zetten op lasers en zelfs

De spanningen zijn zo groot dat het slagveld zich inmiddels uitstrekt tot in de ruimte. Vanwege de toenemende afhankelijkheid van informatietechnologie zijn steeds meer landen aangewezen op satellieten. En die zijn kwetsbaar. Om voorbereid te zijn op een eventuele ruimteoorlog richtte de VS eind augustus een commandocentrum op dat zich volledig richt op de ruimte:

Europa moet het zelf doen

Als tektonische platen schuren de politieke machtsblokken langs elkaar om een nieuw evenwicht te vinden. Daarbij drukken ze elkaar langzaamaan in nieuwe rollen.

Probeerde de VS zich onder Obama nog als een ideologisch voorbeeld te positioneren voor de rest van de wereld, Trump ziet de VS meer als een natie onder de naties en benadrukt dat landen hun eigen problemen moeten oplossen. Onder het motto ‘Make America great again’ keert de grootmacht in zichzelf.

Jarenlang heeft de EU geleund op de VS, nu staat ze er alleen voor

De Amerikanen vertrokken in oktober halsoverkop uit Syrië en maakten daarmee de weg vrij voor het Turkse leger en door Turkije gesteunde Syrische milities om de regio binnen te vallen. De VS liet daarbij niet alleen in de strijd tegen IS in de steek, maar zorgde er ook voor dat de Russen zijn plek aan het front konden innemen. 

Dat de Amerikanen minder bereid zijn zich te mengen in buitenlandse conflicten bleek ook uit de Amerikaanse reactie na een droneaanval op de grootste olieraffinaderij van Saoedi-Arabië in Alles wees op betrokkenheid van Iran, maar er volgde geen militaire vergelding. Dit tot afgrijzen van de Saoedi’s, die zich hardop afvroegen of ze hun belangrijkste bondgenoot nog wel konden

Diezelfde zorg klinkt ook steeds vaker binnen in Europa. Trump noemde de NAVO verouderd en de EU ‘vijandig’ en verzuimde te onderschrijven.

Dat zet Europa voor het blok. Jarenlang heeft de EU geleund op de VS, nu staat ze er alleen voor. Er werd het afgelopen jaar gesproken over de oprichting van een opgezet om een Europese wapenindustrie op te bouwen. Maar in de Europese wapenindustrie is het nog steeds vooral ieder land voor zich, merkte ik toen ik eind mei een bijeenkomst voor militairen, ambtenaren en ondernemers uit de Nederlandse wapenindustrie bezocht in de

Ook politiek lopen de visies over een gezamenlijk Europees defensiebeleid uiteen. Zo pleitte de Franse president Macron begin december nog voor terwijl premier Rutte en vooral de Baltische staten en Polen juist waarschuwen voor

Stills uit video’s van raketoefeningen in Noorwegen (links) en Frankrijk (rechts). Uit de serie ‘As above so below’ door David Fathi.

Onzichtbare oorlog

De ontwikkelingen zorgen voor zo veel spanning dat verschillende ingewijden die ik sprak beweren dat we al in oorlog zijn. Geen oorlog met frontlinies en dodelijk geweld, maar een strijd waar tegenstanders elkaar op subtielere manieren bestrijden. 

Uit de serie ‘As above so below’ door David Fathi.
Uit de serie ‘As above so below’ door David Fathi.

Die ongrijpbare oorlog was ook het onderwerp van een die ik begin oktober bezocht in Brussel. Een militair, voor de gelegenheid gekleed in een Amerikaans uniform uit de Tweede Wereldoorlog, opende de dag met de waarschuwing dat we in een constante staat van bijna-oorlog verkeren. 

‘Het hoogste doel is het leger van de tegenstander te onderwerpen zonder strijd’

In zo’n worden militaire handelingen, diplomatie, het verspreiden van belastende informatie, economische maatregelen, financiële keuzes, handelsoorlogen, cyberaanvallen, het inwinnen van inlichtingen en juridische confrontaties allemaal ingezet om de tegenstander te verslaan.

Politici denken daar nog te weinig over na, zei een Belgische militair tijdens de koffiepauze. ‘Die zien een Chinees bedrijf en denken aan banen. Ze vinden het prima dat we voor onze energievoorziening afhankelijk zijn van andere landen, waaronder Rusland en Saoedi-Arabië. Dat maakt ons kwetsbaar – en dat is gevaarlijk.’

China krijgt zo langzaamaan meer macht, benadrukte kapitein ter zee Niels Woudstra, plaatsvervangend hoofd Permanente Militaire Vertegenwoordiging bij de NAVO, tijdens een bijeenkomst in Den Haag in november. Hij pakte een boekje van de Chinese oorlogsstrateeg Sun Tzu uit zijn zak, en citeerde: ‘Honderd overwinningen in honderd veldslagen is niet het hoogste doel. Het hoogste doel is het leger van de tegenstander te onderwerpen zonder strijd.’

Woudstra: ‘Je zult versteld staan van de kennis die er toen al was.’

Trek die hardloopschoenen aan!

Zoekend naar een onzichtbare oorlog die er toch echt is, schuilt in iedere hoek gevaar. Ieder land, ieder machtsblok moet de rest een stapje voor blijven. Hoe meer ik te weten kwam over alle mogelijke dreigingen, hoe vaker ik me afvroeg waar die toenemende spanning toe zal leiden.

‘Het leger dat als eerste naar de ruimte gaat is niet zeker van de overwinning’, zei de stafchef van de Amerikaanse luchtmacht Dave Goldfein begin december. ‘Maar als je als tweede gaat weet je vrijwel zeker dat je

Minister van Defensie Ank Bijleveld zei in oktober vorig jaar over de cyberdreiging uit Rusland dat je je af kunt vragen of je de term oorlog moet gebruiken. ‘Maar het is wel een soort race waarbij je elkaar voor moet zijn. Er worden gewoon aanvallen op ons gepleegd en dat is toch een vorm van oorlog’, zei ze. ‘We moeten dus ook laten zien dat we ze een stapje voor kunnen

Ook op de grootste wapenbeurs ter wereld werd over een race gesproken. Tijdens een paneldiscussie tussen ontwikkelaars van autonome wapensystemen – ‘killerrobots’ – zei een van de panelleden dat de enige manier om gevaren voor te blijven is de voorsprong te behouden. ‘Ik zeg altijd: trek die hardloopschoenen aan, en ren! Je moet op kop blijven lopen.’

Een heel peloton rent mee

Die race is misschien wel het grootste gevaar. Hoe harder de een rent, hoe meer reden voor de ander om ook harder te gaan rennen. 

Het zijn deze keer niet twee grootmachten die meerennen, maar het is een heel peloton

Wat hebben we geleerd van de Koude Oorlog? In 1962, tijdens de Cubacrisis, voorkwam een Russische generaal dat zijn ondergeschikte een kernwapen afvuurde toen de onderzeeër waarin ze voeren werd aangevallen. In 1983 sloeg een Russisch raketsysteem onterecht aan, maar werd een kernoorlog voorkomen door een generaal die het systeem niet vertrouwde. 

Uit de serie ‘As above so below’ door David Fathi.

We snellen nu weer richting zo’n moment. Nu zetten niet alleen kernwapens de situatie op scherp, maar ook en nieuwe

Het zijn deze keer niet twee grootmachten die meerennen, maar het is een heel peloton. 

Maatregelen blijven uit. Pogingen van de Verenigde Naties om autonome wapensystemen te beperken stuitten op weerstand van de landen die ze Maatregelen tegen cyberaanvallen worden geblokkeerd door China en Rusland die zich niet door westerse landen de les laten Nieuwe kernwapenverdragen maken voorlopig

Hoe eindigt dit?

In 1987 schreef Sovjetleider Michail Gorbatsjov zijn Amerikaanse rivaal Ronald Reagan een historische brief. Het was tijd om bij zinnen te komen. Als dit zo doorging zou de wereld kunnen vergaan, al dan niet onbedoeld. De mannen besloten het aantal kernwapens terug te dringen en afspraken te maken over

In augustus publiceerde de inmiddels 88-jarige Gorbatsjov waarin hij waarschuwt voor een nieuwe wapenwedloop, en oproept tot inkeer te komen. Hij geeft een tip: vertrouw elkaar. En luister naar elkaar. 

Gorbatsjov: ‘Er waren veel hindernissen, maar leiders spraken elkaar en het lukte om die oneffenheden te overkomen. [Dat] was zonder twijfel het resultaat van gezamenlijke inspanningen [...] bereikt door dialoog en overleg.’

Het is een boodschap die ik de afgelopen maanden weinig hoorde, maar meer dan ooit nodig is. Want in een blinde race vooruit valt het uiteindelijke doel buiten beeld: veiligheid. En dat is precies wat iedereen die ik dit jaar sprak uiteindelijk wil.

Stills uit video’s van raketoefeningen in Iran (links) en Zuid-Korea (rechts). Uit de serie ‘As above so below’ door David Fathi.
As above so below De fotoserie As above so below door de Franse kunstenaar David Fathi bestaat uit twee delen. Enerzijds satellietbeelden van kraters op de Nevada Test Site, een woestijngebied honderd kilometer ten noorden van Las Vegas en de plek waar de meeste atoombommen ter wereld (928!) tot ontploffing zijn gebracht. Anderzijds een serie stills uit propagandavideo’s van verschillende landen met beelden van raketoefeningen. In dit project komen twee tegenovergestelde perspectieven op oorlogvoering vanuit de lucht samen: dat van iemand op de grond en die van het apparaat dat de aanval uitvoert. De combinatie van deze twee perspectieven maakt invoelbaar waarom hedendaagse oorlogvoering zo asymmetrisch is. Op de grond ben je weerloos. Je kunt niets anders dan toekijken terwijl je belager zijn pijlen op je richt. (Isabelle van Hemert, beeldredacteur) Bekijk hier meer werk van David Fathi