De toekomst is onzeker (en dat is maar goed ook)

Een jaar geleden bevond ik me onder de grond ergens in Bosnië en Herzegovina. Door lange gangen liep ik met andere toeristen via sluisdeuren door een complex dat nog het meest deed denken aan de geheime basis uit Thunderbirds.

We zagen zalen met typemachines, kaarten en rode telefoons. Slaapkamers, badkamers, keukens, een operatiekamer. En machinekamers, enorme machinekamers. Hier, verstopt in de heuvels, lag Armijska Ratna Komanda ARK D-0. Oftewel: ‘Tito’s bunker’.

De Joegoslavische president Tito gaf in 1953 opdracht tot de bouw van het ondergrondse labyrint van zo’n 6.500 vierkante meter. Mocht er een nucleaire oorlog uitbreken, dan zouden hij en zijn inner circle het hier tot een halfjaar kunnen uithouden.

In 1979, 26 jaar en 4,6 miljard dollar later, was de bunker af. Pas na het uiteenvallen van Joegoslavië in de jaren negentig werd bekend dat de bunker bestond. Tito overleed in 1980. De kernoorlog zou nooit plaatsvinden.

Gecompliceerd ≠ complex

Tito’s bunker is een monument voor de onzekere toekomst. Je kunt natuurlijk grinniken om zijn plannen. Megalomaan, paranoïde. Maar wat als er wél een kernoorlog was uitgebroken? Dan had hij het laatst gelachen (misschien wel letterlijk). Terugkijken is gemakkelijk, vooruitkijken is lastiger.

Hoe bereid je je voor op een onzekere toekomst? Dat is de centrale vraag in Uncharted: How to Map the Future Together van Margaret Heffernan. Heffernan is ondernemer, hoogleraar en auteur van boeken als Beyond Measure en Wilful Blindness.

Heffernans boek kwam uit op 20 februari 2020. Niet snel daarna, op 11 maart, verklaarde de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) dat we officieel in een pandemie zaten. Dat de toekomst onzeker kan zijn, is intussen pijnlijk duidelijk geworden.

Toch is het nuttig om aan het begin van het boek te lezen waarom een deterministisch wereldbeeld – waarin alles te voorspellen is – mank gaat. Heffernan maakt het onderscheid tussen gecompliceerd en complex.

Sommige vraagstukken zijn ingewikkeld, maar als je maar hard genoeg je best doet kun je ze voorspellen en, daarmee, in de hand houden. Denk aan het productieproces van een auto, die kun je uiteindelijk zo efficiënt mogelijk maken door het proces helemaal te doorgronden. Zo’n proces is gecompliceerd.

Complex is niet hetzelfde als heel erg gecompliceerd. Complexe processen hangen af van soms onbekende factoren, die op ondoorgrondelijke manieren op elkaar inspelen. Zo’n proces kun je niet zomaar vangen in een model.

Complexe processen hangen af van soms onbekende factoren, die op ondoorgrondelijke manieren op elkaar inspelen

Denk maar aan het ontstaan van de covid-19-pandemie. Dat dierenmarkten een risico vormden, was duidelijk. Maar dat dat ene virus op dat ene moment op die ene markt in Wuhan zou leiden tot een wereldwijde pandemie, dat had niemand kunnen voorzien. Net zoals dat niemand tijdens de Koude Oorlog met zekerheid kon zeggen dat de vonk die de kernoorlog had kunnen doen ontvlammen, nooit zou komen.

Vooruitgang bestaat al eeuwenlang uit het uitroeien van onzekerheid. Door ziektes beter te begrijpen, hebben we ervoor gezorgd dat we langer en gezonder leven. Door productieprocessen tot in detail te optimaliseren, hebben we supermarkten vol eten en smartphones in onze handen.

Maar dat wil niet zeggen dat alle onzekerheid uit te roeien is. Er zijn ziektes die ons verrassen, protesten die ons overvallen en mensen die zich niet gedragen zoals je zou verwachten. Heffernan spreekt dan ook met dedain over technologiebedrijven die ons willen doen geloven dat – als er maar genoeg data zijn – de wereld perfect voorspelbaar is.

Dat zal ze pas lukken, stelt ze, als technologie menselijk gedrag zodanig kan beïnvloeden dat we voorspelbaar worden gemaakt. Alleen als we alleen nog maar met Google Maps kunnen rijden, is precies te voorspellen waar we naartoe gaan.

Veel retoriek rondom kunstmatige intelligentie benadrukt hoe onvermijdelijk een toekomst vol data en algoritmes is. En ook experts in de media doen regelmatig alsof ze de toekomst kennen.

Maar, waarschuwt Heffernan: ‘Anyone who tries to tell us they know the future is simply trying to own it.’

Onze keuzes maken verschil

De toekomst is dus geen gegeven en dat is maar goed ook. Juist waar onzekerheid bestaat, maken onze keuzes het verschil. Met ons klimaat, onze gezondheid, onze democratie. ‘De toekomst is onbekend, omdat we er nog niet zijn.’

Daarom besteedt Heffernan de rest van haar boek aan mensen en organisaties die ieder op hun eigen manier met onzekerheid omgaan en zo de toekomst vormgeven in plaats van erop te wachten.

Sommige voorbeelden zijn misschien al bekend – onze eigen Jos de Blok komt langs en de discussie over de abortuswet in Ierland – maar de onzekerheidsbril waardoor Heffernan ze bekijkt is telkens verrassend.

Ook de diversiteit aan voorbeelden – van CERN tot kunstenaars, van de dood tot zelfrijdende auto’s – is indrukwekkend. Ze lopen van het individuele (een celibate priester die verliefd wordt) tot het wereldwijde (klimaatverandering).

Scenarioplanning: hoe verhalen kunnen helpen je voor te bereiden op de toekomst

Een voorbeeld dat voor mij compleet nieuw was: scenarioplanning. De toekomst is niet te voorspellen, is het idee, dus kun je maar beter denken in scenario’s in plaats van in zekerheden. En vervolgens bedenken wat de implicaties zijn van elk mogelijke toekomstbeeld.

De methode kwam op na de Tweede Wereldoorlog bij de RAND Corporation en het leger. Oliebedrijf Shell ontwikkelde het verder. Daar begreep directeur Pierre Wack hoe gevaarlijk het was als voorspellingen in de plaats kwamen van zelf nadenken. Modellen en de werkelijkheid moest je niet door elkaar halen.

Dus begon hij met zijn team te werken aan wat een van de bekendste voorbeelden van scenarioplanning zou worden. Ze schreven een aantal verhalen over hoe de wereld zou kunnen gaan veranderen. Met de nadruk op verhalen, want kwalitatieve gegevens zijn in zulke scenario’s net zo belangrijk als kwantitatieve data.

De gedachte was indertijd dat de prijs van olie zou blijven stijgen, omdat de bronnen nou eenmaal eindig waren. Maar in een van de scenario’s stapten ze daarvan af en werkten ze verder uit wat de gevolgen zouden zijn van een olieprijsdaling. Toen in 1973 de olieprijs inderdaad daalde, begreep niemand wat er gebeurde. Behalve Shell, daar waren ze voorbereid.

Als je googelt kom je al snel in de managementboek-hoek. Maar scenarioplanning gebeurt ook buiten het bedrijfsleven. In Mexico, bijvoorbeeld, een land verlamd door geweld. Journalist Rossana Fuentes en adviseur Julio Madrazo besloten contact te zoeken met Reos Partners, een bedrijf gespecialiseerd in scenarioplanning.

Door na te denken over de toekomst, kun je haar vormgeven

Zo begon het proces, waarin vijftig Mexicanen aan de slag gingen met scenario’s voor mogelijke Mexico’s. Deze grupo de trabajo moest een goede afspiegeling zijn van de Mexicaanse samenleving: een aartsbisschop, een schoonmaakster, een politieagent, een crimineel...

De groep leerde elkaar beter kennen en iedereen werd hetzelfde behandeld, ongeacht status. Een huishoudster kreeg net zoveel spreektijd als een senator. Uit het proces kwamen vier scenario’s: een Vijandig Mexico, een Verlamd Mexico, een Verantwoordelijk Mexico en een Gefaald Mexico.

Door samen na te denken over de toekomst, kreeg iedereen meer begrip van de complexiteit van de situatie in Mexico. Het maakte de machthebber in de groep bescheidener, gaf kansarmen de gelegenheid om met hun verhaal verandering teweeg te brengen. Toen er een nieuwe regering kwam, meldde de groep zich: wij zijn heel Mexico, hoe kunnen we helpen?

Zo laat Heffernans boek vooral zien: door na te denken over de toekomst, kun je haar vormgeven. Het boek staat vol goede tips – ken het verschil tussen complex en gecompliceerd, durf te experimenteren, denk in scenario’s in plaats van rotsvaste voorspellingen.

Maar wat verschijnt uit het boek is veel meer dan een checklist. Het is een houding, een wereldbeeld. Omarm het leven met al zijn grillen en onverwachte wendingen. In plaats van de onzekerheid te bestrijden, kunnen we haar omarmen en echt vrij zijn.

Verder lezen?