De brexiteers zijn drukker met het vertellen van sterke verhalen dan het maken van sterke afspraken

Stelling: de uittreding van het Verenigd Koninkrijk berust op een gebrek aan kennis over aard en werking van de EU in het VK. Stelling: de onderhandelingstactiek van de Britse regering bij de uittredingsonderhandelingen berustte op misverstanden. Stelling: dezelfde ongefundeerde denkbeelden over de EU zorgen er nu voor dat Boris Johnson niets doet om een totale breuk te voorkomen.

Een afscheid zonder aanvullende afspraken wordt door de Brexithardliners gezien als de eindoverwinning van het Verenigd Koninkrijk. No deal is de ultieme deal.

Met hoeveel geduld en begrip je er ook naar kijkt: Brexit is een nationaal misverstand. Het VK rekent af met de EU als voortzetting van de Duitse zucht naar hegemonie. Maar die was al met het ineenstorten van nazi-Duitsland ten einde gekomen. Alleen in het VK is de val van de Muur en de Duitse eenwording als definitief teken van Duitslands inbedding in een vreedzaam Europa over het hoofd gezien. De EU is door extreme brexiteers gezien als de voortzetting van Hitlers Duitsland. Daarom zien zij Brexit als de bevrijding van het Germaanse juk.

Ten diepste ging het Brexitreferendum van 2016 voor uittreding over de bevrijding van die nationale mythe. Daarom is het bereiken van praktische afspraken voor toekomstige intensieve samenwerking tussen het VK en de 27 overgebleven EU-landen voor veel fanate brexiteers in de leidende Conservatieve kringen een ondergeschikt doel vergeleken bij het afschudden van de Europese ketenen.

Daar offeren zij zelfs de eenheid van het Verenigd Koninkrijk voor op als het niet anders kan. De Schotse SNP ijvert met hernieuwde inspiratie voor onafhankelijkheid. De Noord-Ieren krijgen in de meeste varianten een onmogelijk douaneregime. Niet voor niets werd Sinn Fein, eens de politieke vleugel van de militante IRA, de winnaar bij de Ierse verkiezingen. Ierse eenheid zit weer in de lucht.

De gedroomde geschiedenis

Omdat de imaginaire geschiedenis van het Verenigd Koninkrijk de geesten bedwelmt, zijn de onderhandelingen van dit jaar over een nieuw handelsverdrag en afspraken over samenwerking op andere terreinen een schijnvertoning.

De Britten hebben steeds gehoopt dat zij in Brussel een maatpak konden bestellen

Het had nu spannend moeten zijn. De onderhandelingen hadden vergevorderd moeten zijn. Uiterlijk eind oktober moesten de afspraken over de toekomstige betrekkingen tussen het Europa van de 27 en het Verenigd Koninkrijk op papier staan. Met instemming van alle regeringsleiders. Dan hadden de parlementen een maand om ze goed te keuren. In december konden de laatste losse eindjes worden weggewerkt.

Maar het is opvallend rustig gebleven. Van diepgaand overleg is nauwelijks sprake geweest. Beide kanten verwijten elkaar een gebrek aan ernst en soepelheid.

De Britten hebben steeds gehoopt dat zij in Brussel een maatpak konden bestellen. Zij verwachtten bovendien dat de regeringen in Berlijn, Parijs en andere hoofdsteden zoveel waarde zouden hechten aan goede betrekkingen met het nieuwe Global Britain dat zij desnoods achter de rug van Brussel om eigen afspraken met de soevereine Britten zouden maken.

Het front bleef gesloten

Dat is allemaal niet gebeurd. De EU-onderhandelaar Michel Barnier en zijn team hebben de afgelopen jaren een gesloten front achter zich gehouden. De Britse onderhandelaars hebben aan één Europese deur gebeld en één verhaal te horen gekregen: jullie kunnen zonder heffingen handel drijven op de Europese markt, als je de daar geldende regels accepteert.

Zo simpel bleef het. Zo’n post-Brexitakkoord is niet wat de brexiteers, die nu in Londen aan de macht zijn, hun kiezers hadden beloofd. Het VK zou zijn soevereiniteit heroveren op de EU. Brittannië zou zijn eigen standaarden bepalen voor milieueisen, rechten van werknemers, van overheidssteun aan bedrijven en niets meer te maken hebben met de EU-regels en het gehate Europese Hof van Justitie.

Het Verenigd Koninkrijk zou als bevrijde wereldmacht eigen handelsverdragen sluiten met de Verenigde Staten, China en de EU. Zelfs Boris Johnsons goede vriend Donald Trump behandelt het Verenigd Koninkrijk slechts als een middelgroot land met 66 miljoen inwoners. Het VK moet kiezen tussen de VS en China, vazal op wereldschaal. Zonder de hefboom van de veel grotere EU.

En de EU (met 446 miljoen inwoners) doet tot nu toe ook niet wat de fervente brexiteers voorspelden: als eerste met de ogen knipperen en concessies doen om de gunstige toegang tot de Britse exportmarkt te behouden. De EU27 willen graag afspraken maken over voortgaande handel en samenwerking, maar zijn niet bereid daarvoor de vier principes van de gemeenschappelijke markt op te geven: vrijheid van verkeer van personen, goederen, kapitaal en diensten.

Het gaat om meer dan handel

Wat dit overgangsjaar geregeld zou moeten worden is niet gering. Toegang tot elkaars markt is een gigantisch breed onderwerp. Maar het gaat ook om visserij binnen elkaars wateren. En samenwerking op het gebied van onderzoek en wetenschap. En zo mogelijk sociale zekerheid, politie en justitie. Plus veiligheid en defensie – het Verenigd Koninkrijk is mét Frankrijk het enige Europese land met een vaste zetel in de Veiligheidsraad, een kernwapen en een serieuze krijgsmacht.

De Britten zijn ontvangers van Europese beslissingen en standaarden zonder er nog invloed op te hebben

Alle betrokkenen in Londen en Brussel zien het belang van al die onderwerpen en voortgaande samenwerking in. Niemand zit te wachten op invoerheffingen, formulieren en lange rijen vrachtwagens bij de grens.

En toch is er geen merkbare haast om te redden wat er te redden valt. De EU kan niet anders dan vasthouden aan haar basisprincipes, al was het maar om andere weglopers te ontmoedigen. En omdat die markt werkt.

In het VK hebben de drie grootste partijen nu geaccepteerd (de Conservatieven met trots, Labour en de Liberaal-Democraten zonder vreugde als voldongen feit) dat Brexit de werkelijkheid is. Alleen de Schotse nationalisten streven naar een onafhankelijkheid binnen de EU.

De Britten doen niet meer mee met de Europese raden van regeringsleiders en ministers, hebben geen Eurocommissaris meer en geen Europarlementariërs. Zij zijn dus ontvangers van Europese beslissingen en standaarden zonder er nog invloed op te hebben. Dat vergroot bij de regerende brexiteers het verlangen naar de bevrijding van 2021.

Wie wordt het eerste zenuwachtig?

Is dat alles? Waarom is het na al die jaren strijd over hoe het verder moet tussen de Britten en de buren op het vasteland zo oorverdovend stil?

De voor de hand liggende verklaring is: tactiek. Wachten tot de overkant zenuwachtig wordt. Daarbij hebben de ‘Europeanen’ minder te verliezen dan de Britten, die meer exporteren naar de EU27 dan andersom en dus kwetsbaarder zijn voor verstoring van de handel.

In een overtuigende studie laten twee Britse onderzoekers zien hoe de Britse premier Theresa May na het Brexitreferendum stelselmatig van verkeerde veronderstellingen over de EU uitging, en EU-deskundigheid werd gewantrouwd en geweerd bij de onderhandelingen. Die voorkeur voor de eigen werkelijkheid is onder premier Johnson zo mogelijk versterkt. Er is geen reden om aan te nemen dat dat tussen nu en eind van dit jaar nog goed komt.

Misschien heeft de corona-pandemie binnen het VK de laatste politieke wil om over brexit te blijven navechten weggeblazen. Het aanzien van de regering heeft flink te lijden gehad. Het VK heeft het, hoe je het ook meet, in een wereldwijde vergelijking slecht gedaan bij het bestrijden van het coronavirus.

Het aanzien van de gehoopte toekomstige handelspartners China en de Verenigde Staten daalde in het VK tijdens de coronacrisis; dat van Duitsland, dat het virus rustiger en effectiever bestreed, steeg. Er ontstond, net als in veel landen, meer waardering voor een overheid die mensen en bedrijven helpt. Dat stelt de regering van Boris Johnson op de proef: de voormalige Labourstemmers die hem zijn meerderheid bezorgden, zijn sterk afhankelijk van overheidsbeleid dat hen beschermt.

De test voor premier Johnson zal op z’n minst dubbel zijn: zijn nieuwe aanhang in het arme noorden van Engeland aan zich blijven binden. En tegelijk de triomf van de Herwonnen Soevereiniteit voor zijn rekening nemen. Zonder aansprakelijkheid te aanvaarden voor de negatieve gevolgen. Daar zullen nog heel wat magische krachten voor nodig zijn.

Moet de EU op het laatste moment allerlei uitzonderingen voor het VK gaan maken? Of aanvaarden dat onderling begrip er voorlopig niet in zit. Hoe het ook loopt, de EU zwaait het Koninkrijk voor de Kust voorlopig uit met een zekere weemoed. En bewondering voor de magie van het vertellen van sterke verhalen.

Lees ook:

Wat Brexit me leerde: onbeteugeld kapitalisme bedreigt de democratie, niet alleen in het Verenigd Koninkrijk De Britse politiek is twee jaar na het Brexit-referendum in een chaos ontaard. Dat zegt minder over het unieke Britse democratische stelsel dan ik eerst dacht. Want wat in het Verenigd Koninkrijk is gebeurd, heeft dezelfde oorzaak als de verkiezing van Donald Trump en de Gele Hesjes in Frankrijk. Lees dit politiek dagboek terug