Toen de coronacrisis net begonnen was, nam Zadie Smith de Overpeinzingen van keizer-filosoof Marcus Aurelius ter hand. Bij deze zelfhulpgoeroe van de klassieke filosofie hoopte de Britse schrijfster houvast te vinden in mistige tijden. 

Ze is niet de enige die zich de laatste tijd wendt tot de stoïcijnen, waartoe Aurelius gerekend wordt. Onder succesvolle jongeren (vooral mannen) die graag nog succesvoller willen worden zijn de filosoof en zijn collega’s Epictetus en Seneca In ontelbare boeken, podcasts en cursussen wordt hun gedachtegoed nieuw leven ingeblazen door ‘nieuwe stoïcijnen’, die zich richten op hedendaagse obstakels. 

Smith kun je nauwelijks tot die categorie rekenen, haar werk lijkt op zelfhulp zoals een paard op een scooter. En toch, in haar nieuwe essaybundel Intimations als Overpeinzingen) voel je een poging om te vinden waar Marcus Aurelius toe uitnodigt: gemoedsrust, gelijkmoedigheid te midden van crisis. Accepteren dat je niet kunt veranderen wat niet binnen je eigen macht ligt.

Een echte stoïcijn zal ze niet worden, waarschuwt Smith. Daar zijn schrijvers ook niet goed in. ‘Schrijven is niets dan weerstand bieden.’ Zo merkt ze op in het eerste essay, waarin ze reflecteert op haar ‘allesverterende obsessie om controle uit te oefenen, gebruikelijk onder mensen zoals ik (schrijvers).’ Het deel van de universiteit waaraan zij werkt, meent Smith, ‘zou je de “faculteit voor de beheersing van ervaringen” moeten noemen’.

Desondanks dwingt de pandemie, ‘onze wereldwijde oefening in nederigheid’, de halsstarrige schrijfster om na te denken over ‘het ingewikkelde en ambivalente karakter van het begrip “overgave”’. ‘Was het maar mogelijk’, verzucht ze, ‘die gevoelens eenvoudig te benoemen, zonder er een heel betoog of een dogma aan vast te knopen.’ 

Daarin toont zich de schrijfster zoals ik haar ken en waardeer: wantrouwig ten aanzien van dogma’s, zoals ze ook wantrouwig staat ten aanzien van haar eigen woorden en overtuigingen. Bereid te erkennen dat ze ernaast zat. Al in haar eerste essaybundel, Changing My Mind, schreef ze dat twijfel voor haar zo goed als een geloofsartikel is. 

Nederig betoont Smith zich in Intimations ook – een tikkie koket wel – wanneer ze haar werk als schrijver vergelijkt met het grootschalige gefröbel dat de pandemie losmaakt in de verveelde bevolking. Bananenbrood bakken, je hond als kat verkleden, een fort in je woonkamer bouwen: het is allemaal gewoon maar iets om te doen te hebben, niet wezenlijk anders dan het schrijven van een boek. 

Lijden laat zich niet wegvagen door steekhoudende argumenten

Zo weinig serieus als ze zichzelf tracht te nemen, zo ernstig neemt Smith de gevoelens van anderen. In een mooi stuk met de titel ‘Lijden als Mel Gibson’ overpeinst ze waarom je zelfs in tijden van schrijnende ongelijkheid het ene leed niet langs de meetlat van het andere leed kunt leggen. ‘Taal, logica, argumenten, principes en het relativerende perspectief zijn geen partij voor leed. Het lijden is rechtstreeks van toepassing op het subject en laat zich niet beschamen of wegvagen door steekhoudende argumenten, hoe juist die objectief gezien ook mogen zijn.’ 

Tegelijkertijd is de hele bundel ervan doordrongen dat de coronacrisis de diepe barsten in het Amerika van Trump (Smith woont en werkt in New York) dieper heeft gemaakt. Dat is geen nieuw inzicht, maar Smith is in staat om het scherp en pijnlijk in beeld te brengen.

Hoe je desondanks een gemeenschap in stand houdt (zonder de hele tijd dat woord te gebruiken), empathie houdt voor de mensen om je heen en je kinderen en echtgenoot niet achter het behang plakt, is allemaal het onderwerp van dit mooie kleine zelfhulpboek dat geen zelfhulpboek is. 

Lees ook:

Wij vinden overal veel te snel wat van, vindt de belangrijkste Britse schrijfster van deze tijd Zadie Smith behoort tot de belangrijkste Britse schrijvers van dit moment. Ook in de Verenigde Staten en Europa wordt ze veel gelezen. We spraken haar in Amsterdam. Er was geen actuele aanleiding voor het gesprek, en dat past: Smith haat het nieuws. Net als snelle meningen, zelfdeceptie en dogmatiek. Lees het interview terug