Stel je hebt een nieuwe auto nodig. Je gaat naar de dealer maar je hebt pech: hij heeft niks op voorraad. Hij heeft wel een voorstel: je betaalt nu al en dan zal hij zijn best doen om je een wagen te bezorgen – al kan hij jammer genoeg niet garanderen dat je auto uiteindelijk ook zal rijden.
Absurd?
Toch is dit de deal die we momenteel met de farmaceutische industrie afsluiten. Verschillende overheden geven nu al miljarden uit aan potentiële vaccins tegen covid-19, zonder de garantie dat ze effectief en veilig zullen zijn. De reden is eenvoudig: als landen niet nu al geld op tafel leggen, is de kans groot dat ze uiteindelijk geen vaccin te pakken zullen krijgen.
Farmaceuten produceren op dit moment al miljoenen dosissen van hun vaccinkandidaat, ook al weten ze nog niet of deze succesvol zal zijn. Dat is een enorm financieel risico. Blijkt het vaccin niet te werken, dan kunnen al die dosissen de prullenbak in. Dat risico wentelen de farmaceuten graag af op overheden. Die hebben weinig keuze. Als ze niet nu al dokken, moeten ze, als er een vaccin beschikbaar is, achteraan aansluiten en kan het nog heel lang duren eer ze hun bevolking kunnen inenten.
En dus sloten verschillende overheden miljardendeals met verschillende vaccinproducenten. Europa bestelde al 300 miljoen dosissen van de vaccinkandidaat van Sanofi/GSK, nog eens 300 miljoen dosissen bij AstraZeneca en 400 miljoen dosissen bij Johnson & Johnson. Met verschillende andere farmaceuten wordt nog onderhandeld.
Ook de VS sloeg al aan het hamsteren, net als het Verenigd Koninkrijk en Japan. De Europese Commissie heeft voor de aankoop van al die potentiële vaccins 2,4 miljard euro vrijgemaakt, de VS is bereid om er meer dan 10 miljard dollar aan te spenderen.
Dat is veel geld. Maar wat krijgen die landen er precies voor terug? Wat staat er in de contracten die afgesloten werden met de industrie? Het korte antwoord: dat weten we niet. Die deals blinken niet echt uit in transparantie.
De VS heeft de onderhandelingen uitbesteed aan een militaire contractmanagementorganisatie, die de contracten nog minstens vijf jaar geheim mag houden. Ook in Europa zijn de deals top secret. Verschillende ngo’s riepen al op tot meer transparantie, tot nu toe zonder veel succes. Vragen van Europarlementariërs over de onderhandelingen met de farma-industrie werden tot nu toe niet beantwoord.
Na lang aandringen werd er op 22 september een hoorzitting georganiseerd waarin de Parlementsleden hun vragen aan de farmaceuten konden stellen. Heel veel wijzer werd je daar niet van. De farmaceuten schermden met ‘commercial confidentiality’ en lieten het achterste van hun tong niet zien.
Hieronder toch een poging om in kaart te brengen wat we al weten over deze deals.
Wie onderhandelt over deze deals?
De farmaceutische industrie onderhandelt het liefst met elk land afzonderlijk. Logisch: hoe meer landen samenwerken, hoe sterker hun onderhandelingspositie. Op dit vlak heeft de industrie de slag niet gewonnen: de lidstaten van de Europese Unie besloten samen naar de onderhandelingstafel te trekken.
Wie er namens Europa aan die tafel zitten weten we niet. Slechts één naam lekte uit: Richard Bergström, het voormalig hoofd van de EFPIA, een belangenvereniging van Europese farmaceuten. Daar was meteen enige ophef over, omdat het de vraag is of hij de belangen van de Europese bevolking voldoende zal dienen.
Ook in de VS kun je vragen stellen bij de mogelijke belangenconflicten van de onderhandelaars. Op de loonlijst van Operation Warp Speed, zoals het aankoopprogramma daar heet, staan verschillende personen met een verleden in de farmaceutische industrie.
Maar belangrijker dan wie er aan tafel zit, is wat er daar besproken wordt.
Hoe wordt beslist welke vaccins er aangekocht worden?
Je wil als overheid natuurlijk de vaccins kopen die op basis van de beschikbare data de meeste kans hebben om veilig en effectief te zijn. Ook wil je weten hoe snel het vaccin klaar kan zijn, want hoe eerder je je bevolking kunt inenten, hoe beter.
Maar: de selectiecriteria van de overheden werden niet publiek gemaakt. In de VS lijkt het erop dat vooral de snelheid telde. Tijdens een vergadering van de top van de industrie met president Trump blufte Stephane Bancel, de ceo van farmaceut Moderna, dat zijn bedrijf binnen enkele maanden al een vaccin kon produceren. Nog geen maand later ontving Moderna van de regering-Trump bijna een half miljard dollar om zijn vaccinkandidaat verder te ontwikkelen.
Als de vaccinkandidaat niet werkt of niet veilig is, krijgen we dan ons geld terug?
Als overheid wil je waar voor je geld en betaal je het liefst pas als je zeker weet dat het vaccin ook echt veilig en effectief is. Maar of de onderhandelaars dat uit de brand wisten te slepen, is onduidelijk. Toen persbureau Reuters een vraag over garantie aan enkele farmaceutische bedrijven stelde, gaven ze geen commentaar.
Tijdens de hoorzitting met de Europarlementsleden stelde Thomas Triomphe, de topman van Sanofi Pasteur, wel dat de deals gebaseerd waren op ‘pay for performance’, maar op de details van de afspraken ging hij niet verder in. Ook in de VS is het onduidelijk aan welke voorwaarden de producenten moeten voldoen eer de overheid met geld over de brug komt, en of er geld terugbetaald wordt indien een vaccin uiteindelijk niet blijkt te werken.
Wie draait er op voor de eventuele schade die deze vaccins veroorzaken?
Dit was een heikel punt tijdens de onderhandelingen. De farmaceuten zijn bang voor rechtszaken met torenhoge claims en willen liever niet opdraaien voor eventuele ongewenste effecten van hun vaccins. We weten dat sommige farmaceuten gelobbyd hebben om onder deze verantwoordelijkheid uit te komen.
De kans dat hen dat gelukt is, is klein: onder het Europees recht kan je als fabrikant niet zomaar vrijgesteld worden van de aansprakelijkheid voor de kwaliteit van je product. Maar het is wel mogelijk dat de overheid een deel van de kosten bij een eventuele rechtszaak op zich neemt, zoals farmagigant AstraZeneca voor elkaar kreeg bij zijn onderhandelingen met de Europese Unie. Bij de deal met twee andere farmaceuten, Sanofi en GlaxoSmithKline, staat zo’n clausule niet in het contract, maar deze bedrijven wisten wel een hogere prijs per dosis te bedingen.
In de VS speelde deze aansprakelijkheid voor zover we weten geen rol tijdens de onderhandelingen. Volgens de Amerikaanse wet zijn vaccinproducenten tijdens een medische noodtoestand sowieso niet aansprakelijk voor de eventuele schade die hun producten veroorzaken.
Hoeveel betalen we per dosis?
Ook dat weten we niet precies. Tijdens de hoorzitting met de Europarlementsleden stelde Sue Middleton, de voorzitter van een farma-lobbygroep, dat we prijzen tussen de 5 en 15 euro per dosis mogen verwachten.
Enkele farmaceuten, waaronder AstraZeneca en J&J, beloofden het vaccin voor de kostprijs te leveren – een belofte die enkel te controleren valt als deze bedrijven ook bereid zijn inzage te geven in hun boekhouding. De Financial Times ontdekte dat AstraZeneca alvast onderhandelde over een achterdeurtje: het bedrijf levert het vaccin alleen tegen de kostprijs zolang de pandemie nog voortduurt. Het addertje onder het gras: AstraZeneca mag na juli 2021 zelf bepalen wanneer de pandemie voorbij is.
Andere bedrijven hebben meer moeite om af te stappen van het idee dat een ziekte iets is waaraan geld verdiend moet worden. Pfizer en Moderna hebben al laten weten dat ze naast de kostprijs ook een winstmarge in rekening zullen brengen voor hun vaccins.
Je gaat nu vooral in op de VS en Europa. Hoe zit het met de rest van de wereld?
In de eerste maanden van de pandemie brak er een wereldwijde competitie uit. Elk land probeerde zo veel mogelijk mondkapjes, beademingstoestellen en testreagentia voor zichzelf te pakken te krijgen. Onderlinge solidariteit was vaak ver te zoeken.
Dat scenario lijkt zich te herhalen met de vaccins.
Midden mei was Paul Hudson, de bestuursvoorzitter van het Franse farmaceutische bedrijf Sanofi, ontwapenend eerlijk. De VS krijgt, zo stelde hij, het Sanofi-vaccin als eerste, omdat zij nu eenmaal het meeste geld op tafel leggen. De vaccins gaan dus niet prioritair naar diegenen die ze het meest nodig hebben, maar naar diegenen die het meest betalen.
Dat geldt ook wereldwijd. Door nu al deals af te sluiten met de vaccinproducenten, hebben rijke landen zich al verzekerd van ongeveer 2 miljard dosissen. Dat is 50 tot 100 procent van de totale wereldwijde vaccinproductie in 2020 en 2021. De landen die niet genoeg geld op tafel kunnen leggen, mogen hopen dat er nog wat restjes overblijven.
Nature berekende hoeveel dosissen per inwoner verschillende landen al reserveerden. Het Verenigd Koninkrijk staat aan de leiding met vijf dosissen per inwoner. De Verenigde Staten kunnen elke inwoner al twee tot vijf keer inenten, in Europa is dat 1,8 tot 3 keer. Veel armere landen moeten het doen met hooguit één dosis per 10 inwoners.
In een ideale wereld zouden alle landen samen één blok vormen, samen verschillende vaccins ontwikkelen of aankopen en uiteindelijk deze vaccins verdelen op basis van medische behoefte. Dat is het idee achter Covax, een initiatief van de Wereldgezondheidsorganisatie. Covax ondersteunt de ontwikkeling van, op dit moment, negen potentiële vaccins en sloot ook al deals met een aantal farmaceutische firma’s om hun vaccins aan te kopen. Rijke landen die zich bij Covax aansluiten krijgen de vaccins tegen de kostprijs; de 92 armste landen hoeven er niet voor te betalen.
Elk land, ook landen die zelf al deals sloten met vaccinproducenten, heeft er baat bij om zich bij Covax aan te sluiten. Het is een vorm van risicospreiding: als de vaccins waarin jij investeerde falen, kun je nog terugvallen op de Covax-vaccins. Maar vooral is het een manier om de beschikbare vaccins eerlijker te verdelen. Toch besloten de Verenigde Staten niet mee te doen, omdat ze niet willen samenwerken met multilaterale organisaties die beïnvloed worden door de ‘corrupte Wereldgezondheidsorganisatie’ en China.
Naast het ondersteunen van de ontwikkeling van nieuwe vaccins wil Covax er ook voor zorgen dat de 92 armste landen hun bevolking kunnen inenten. Daarvoor heeft Covax al 1,8 miljard dollar opgehaald. Dat lijkt veel geld, maar het is maar een schijntje vergeleken met de miljarden die rijke landen al spendeerden aan hun deals met de farmaceutische industrie. De Europese Unie doneert bijvoorbeeld 230 miljoen dollar aan Covax, maar voor vaccins voor haar eigen bevolking heeft ze 2,4 miljard euro over – meer dan tien keer zoveel.
Zelfs als Covax erin slaagt om voldoende geld op te halen, zit ze nog met een probleem: aan geld heb je niet veel als er niets meer te kopen valt. De rijke landen hebben de meest beloftevolle vaccinkandidaten al opgekocht; Covax moet tevreden zijn met de restjes. ‘Eigen volk eerst’ is een virus dat verdomd moeilijk uit te roeien valt.
Meer lezen?
Waar is het optimisme over het coronavaccin op gebaseerd? Volgens minister De Jonge heeft Nederland ‘eind van de winter’ een vaccin tegen corona. China en Rusland zijn hun inwoners zelfs al aan het inenten met een nauwelijks getest middel. Maar de geschiedenis van de vaccinontwikkeling geeft ons weinig reden tot dit soort optimisme. Waarom je coronadoden niet zomaar kunt afzetten tegen ‘de economie’ Dankzij de ‘intelligente lockdown’ werden er in Nederland duizenden doden vermeden, maar de prijs die de economie en maatschappij daarvoor betalen is hoog. Was de remedie niet erger dan de kwaal? Of is dit dilemma niet zo simpel? Ik vroeg het twee gezondheidseconomen.Dit verhaal heb je gratis gelezen, maar het maken van dit verhaal kost tijd en geld. Steun ons en maak meer verhalen mogelijk voorbij de waan van de dag.
Al vanaf het begin worden we gefinancierd door onze leden en zijn we volledig advertentievrij en onafhankelijk. We maken diepgravende, verbindende en optimistische verhalen die inzicht geven in hoe de wereld werkt. Zodat je niet alleen begrijpt wat er gebeurt, maar ook waarom het gebeurt.
Juist nu in tijden van toenemende onzekerheid en wantrouwen is er grote behoefte aan verhalen die voorbij de waan van de dag gaan. Verhalen die verdieping en verbinding brengen. Verhalen niet gericht op het sensationele, maar op het fundamentele. Dankzij onze leden kunnen wij verhalen blijven maken voor zoveel mogelijk mensen. Word ook lid!