Volgens deze schrijver kunnen we maar beter heel stil zijn in het heelal

De Italiaanse natuurkundige Enrico Fermi stelde tijdens een lunch met collega’s in 1950 een simpele vraag over buitenaards leven: where are they?

Er zijn honderden miljarden sterrenstelsels met honderden miljarden sterren. Rondom veel van die sterren cirkelen planeten die leven kunnen dragen: ze zijn niet te koud, niet te warm en hebben mogelijk een redelijk stabiel klimaat. Een deel van dat leven zou kunnen uitgroeien tot zeer geavanceerde beschavingen, die vele malen ouder zijn dan de onze. En op de schaal van het universum moeten dat er ongelooflijk veel zijn.

Maar waarom hebben we er nog geen enkele ontmoet? Waarom hebben we niet eens een miniem spoortje van hun aanwezigheid kunnen ontdekken? Ziedaar de Fermiparadox.

The Dark Forest – het tweede deel van The Three-Body Problem- trilogie van de populaire Chinese schrijver Cixin Liu – probeert een antwoord te geven op deze vraag. Netflix is bezig om een serie te maken van deze epische boekenreeks en terecht: het is een trilogie in de traditie van de grootste science fiction-werken van bijvoorbeeld Isaac Asimov en Arthur C. Clarke – verhalen die een combinatie bieden van harde wetenschap, een prikkelend eeuwen-omspannend verhaal en heel veel Grote Ideeën, waardoor ze niet alleen voor genre-nerds interessant zijn.

Het Grote Idee dat Liu uitwerkt, is alleen wel erg donker. Let op: deze bespreking bevat spoilers.

Een haast onmogelijke opdracht

The Dark Forest begint met een haast onmogelijke opdracht. De volstrekt ambitieloze en nogal onsympathieke hoofdpersoon Luo Ji raakt op een kerkhof in gesprek met Ye Wenjie, die het graf van haar dochter verzorgt.

Ye Wenjie speelt een cruciale rol in het eerste deel van de trilogie. Zij heeft als sterrenkundige contact gelegd met de Trisolarans, een geavanceerde beschaving, enkele lichtjaren verwijderd van de aarde. Omdat Trisolaris onleefbaar is, zoeken de bewoners een andere planeet, en dankzij het contact met Ye Wenjie komen ze de aarde op het spoor.

Ze sturen een armada die vierhonderd jaar nodig zal hebben om de aarde te bereiken. Ondertussen sturen ze een aantal ‘sophons’ vooruit, subatomaire computers die met collaborerende aardlingen communiceren en wetenschappelijk onderzoek verstoren, zodat de Trisolarans gedurende hun lange reis technologisch superieur blijven.

Ye Wenjie stelt voor een nieuwe tak van wetenschap te starten: kosmische sociologie

Hoewel haar motieven onduidelijk blijven, probeert Ye Wenjie de rampspoed die ze heeft veroorzaakt ongedaan te maken door Luo Ji, die een vrij onbetekenende astronoom is, te adviseren een nieuwe tak van wetenschap te starten: kosmische sociologie.

De verbaasde Luo vraagt wat dat is, kosmische sociologie. ‘Stel’, antwoordt Ye, ‘dat een groot aantal beschavingen over het universum is verspreid, in dezelfde orde van grootte als het aantal waarneembare sterren. Deze beschavingen zijn deel van een kosmische beschaving. Kosmische sociologie is de studie naar de aard van deze supersamenleving.’

Maar er is niets om te bestuderen, geen concrete beschaving te onderzoeken, antwoordt de verbaasde Luo.

Precies, daarom moet de studie louter theoretisch zijn en vanuit een aantal axioma’s werken, zegt Ye. Zij geeft twee van die grondslagen aan Luo cadeau. De eerste is dat overleven de primaire behoefte is van beschavingen. De tweede stelt dat beschavingen continu groeien en uitbreiden, maar dat de totale hoeveelheid materie in het universum constant blijft.

Dan vertelt ze tussen neus en lippen door dat twee andere concepten ook nog belangrijk zijn: ‘ketens van achterdocht’ en de ‘technologische explosie.’ Luo moet zelf maar uitzoeken wat die betekenen.

Ye vertrekt en laat een verwarde Luo achter.

De Trisolarans komen

The Dark Forest gaat daarna vooral over hoe de mensheid het naderende gevaar probeert te keren. Langzaam wordt de mensheid in een hoek gedreven. De meest ambitieuze poging om de Trisolarans te verslaan, is het zogenoemde Wallfacer-project. Een groep van vier uitzonderlijke mensen krijgt, via de Verenigde Naties, haast onbeperkte middelen om in het geheim een plan tegen de invasie te smeden. Hoewel de Trisolarans technologisch superieur zijn, kunnen ze één ding niet: liegen. Misleiding wordt het belangrijkste wapen van de mens.

Onze luie hoofdpersoon Luo Ji wordt geheel onverwacht tot één van de vier Wallfacers benoemd. Hij lummelt maar wat aan. Hij heeft geen flauw idee waar te beginnen en gebruikt zijn inmiddels aanzienlijke macht om een dociele vrouw te vinden – het seksisme in het boek is af en toe tenenkrommend – en een gezin te stichten.

Op een gegeven moment laat hij zich invriezen en het Wallfacer-project raakt in de vergetelheid. Dan lijkt het best goed te gaan met de aarde. Ondanks de subatomaire sophons weet de mensheid zich te ontwikkelen en zelfs technologisch voorop te raken op de Trisolarans. Maar de mensheid wordt overmoedig, en in een epische slag met een voorhoede van de vijandige beschaving worden haast alle ruimtevaartuigen vernietigd. De mensheid is terug bij af. Ons lot ligt weer in handen van Luo Ji, die na tweehonderd jaar ontwaakt.

Oplossingen voor de Fermiparadox

Stond het eerste deel van The Three-Body Problem bol van de harde wetenschap, het tweede is veel meer een psychologische roman. Cixin Liu beschrijft hoe de mensheid reageert op het naderende onheil: van verslagenheid tot vechtlust, van ontkenning tot acceptatie, en van hoogmoed tot wanhoop. De mensheid en bovenal de vier Wallfacers staan voor een gigantische en onmogelijke taak. Uiteindelijk wordt iedere hoop de grond in geboord. Het is geen vrolijk boek.

Langzaam keert Cixin Liu terug naar het kernthema, de Fermiparadox. Want dat is de opdracht die Ye Wenjie mee blijkt te geven aan Luo Ji: in die paradox zit de sleutel naar de oplossing hoe om te gaan met de Trisolarans.

De Fermiparadox – of heel kort gezegd, where are they? – is een belangrijk vraagstuk dat astronomen, (astro)biologen en filosofen nog steeds bezighoudt. Het gaat immers over het leven zelf: welke omstandigheden zijn daar voor nodig? Welke barrières werpt het universum op voor het ontstaan van leven en hoe worden die beslecht?

De Fermiparadox gaat over het leven zelf: welke omstandigheden zijn daar voor nodig?

Volgens de Britse natuurkundige Stephen Webb vallen alle voorgestelde oplossingen van de paradox in drie categorieën.

Ten eerste de meest eenvoudige: er bestaat geen buitenaards leven, althans geen leven dat intelligent is. De omstandigheden op aarde zijn zo uniek en het leven is zo onwaarschijnlijk dat het slechts eenmaal tot ontwikkeling van intelligent leven is gekomen. Het universum is een koude, eenzame plek. Meer is er niet.

Tweede categorie: buitenaards leven bestaat en is al hier (geweest). Deze verklaring is het populairst, maar vaak ook het domein van complotdenkers en aanhangers van andere onbewezen en onwaarschijnlijke theorieën. Een buitenaardse beschaving zou piramides hebben gebouwd, verborgen worden gehouden in Area 51 of vermomd als wereldleiders werken aan een machtsovername.

Ten derde: buitenaards leven bestaat, maar we hebben het nog niet ontmoet. De afstanden tussen sterren zijn te groot, buitenaards leven communiceert niet, of met andere middelen die wij niet opmerken, wij zijn te onbeduidend voor andere beschavingen om contact mee te leggen, beschavingen vernietigen zichzelf als ze een bepaalde mate van technologische ontwikkeling bereiken.

Dog eat dog in het universum

De oplossing van Cixin Liu ligt in de laatste categorie en is daarin een van de somberste verklaringen. Ver in het boek ziet het er voor hoofdpersoon Luo slecht uit. De Trisolarans komen in de buurt, de aarde kan weinig meer doen.

Maar dan gebeurt er iets spectaculairs: een voorspelling van Luo dat een ster zou ontploffen komt uit. Hij had de positie van de ster namelijk tientallen jaren daarvoor uitgezonden naar het universum. Daarop werd de ster vernietigd.

In een sleutelscène roken Luo Ji en zijn goede maat Da Shi een sigaretje onder de sterrenhemel. Ji legt uit dat met de vernietiging van de ster zijn theorie wordt bevestigd. Hij begrijpt nu de axioma’s van kosmische sociologie zoals die door Ye Wenjie waren verklapt: het universum is een donker bos.

Hij zegt: ‘Elke beschaving is een gewapende jager, die zich als een geest langs de bomen beweegt, zachtjes takken opzij duwend die zijn pad blokkeren, zonder een geluid te maken. Zelfs ademen gaat met zorg. De jager moet voorzichtig zijn, omdat overal in het bos stille jagers zoals hij rondlopen. Als hij ander leven vindt – een andere jager, een engel of demon, een delicaat kind of een strompelende oude man, een fee of een halfgod – is er maar één ding dat hij kan doen: het vuur openen en het elimineren. In dit bos zijn andere mensen de hel. Er hangt een eeuwige dreiging in de lucht dat iedere beschaving die zich roert, meteen wordt vernietigd. Dit is het beeld van de kosmische samenleving. Dit is de verklaring voor de Fermiparadox.’

Zelfs het onmetelijke universum blijkt niet groot genoeg voor iedereen

Zelfs het onmetelijke universum blijkt niet groot genoeg voor iedereen: beschavingen willen overleven (axioma 1) en groeien hard, terwijl de middelen hetzelfde blijven (axioma 2). Expanderende beschavingen stuiten een keer op een andere. In een klassiek staaltje speltheorie kunnen beschavingen elkaar nooit helemaal vertrouwen (‘ketens van wantrouwen’), zeker omdat de ander in korte tijd ineens veel sterker kan worden door een versnelling van kennis (‘technologische explosie). Het is dus logisch om elkaar uit voorzorg uit de weg te ruimen. Ziedaar het donkere wereld(en)beeld van Cixin Liu.

Da Shi ziet al snel het probleem waar de mens zich in gemanoeuvreerd heeft. ‘Maar in dit donkere bos loopt een stom kind rond dat mensheid heet. Dat staat naast een vreugdevuur te juichen “Hier ben ik! Hier ben ik!”’

In dit donkere besef, dat je vooral muisstil moet blijven in het universum, ligt echter ook de de oplossing voor de penibele situatie waarin de aarde zich bevindt, een oplossing die Ji uiteindelijk op slimme wijze weet te gebruiken: mutual assured destruction.