Als de Amerikaanse president Joe Biden een kopje paleisthee drinkt bij de Britse koningin, dan zitten Amerika en Europa weer even in We mogen weleens kibbelen, maar we blijven familie. Leuk om even weg te dromen, maar de werkelijkheid is anders. Biden weet dat hij het van Europa niet moet hebben, bijvoorbeeld om China in toom te houden.

Europa staat er niet dagelijks bij stil, maar het is een wereldvreemd halfcontinent geworden sinds het geen koloniën meer heeft. De Europese Unie is een hardnekkig vredesproject dat moeilijk kan omgaan met de rauwe werkelijkheid van hele en halve grootmachten die zich niet houden aan Brusselse procedures.

De leegte achter de sancties

Het laatste voorbeeld was de kidnapping van de Belarussische journalist Roman Protasevitsj, die hem en zijn vriendin in direct levensgevaar bracht. Als die daad van ‘staatsterreur’ – zoals EU-leiders de kidnapping van Protasevitsj’ Ryanair-vlucht noemden – enig nut heeft, is het te dienen als herinnering aan het ontbreken van enig samenhangend Europees veiligheidsdenken.

Een EU-vliegtuig onderweg tussen twee EU-lidstaten werd met een leugentje gedwongen te landen in de hoofdstad van dictatoriaal Belarus. Verontwaardiging alom. Naast de Verenigde Staten kwam ook de EU met sancties tegen het regime van Aleksandr Loekasjenko en dreigde met meer strafmaatregelen. Dat deed Brussel ook al nadat Loekasjenko vorig jaar de verkiezingen had vervalst.

Maar de leegte achter die reacties kon niemand ontgaan. Een echt krachtig antwoord ontbreekt. De EU-27 hebben geen beleid en geen gemeenschappelijke wil tegenover landen die lak hebben aan de internationale rechtsorde. Zelfs jegens een als Loekasjenko, geen vriend van Poetin maar wel van hem afhankelijk, moet Brussel improviseren.

De EU is goed in spelregels

Er is geen gemeenschappelijke kijk op de verdediging van het grondgebied of de vrijheid van burgers van EU-lidstaten. Als handelsblok is de EU sterk en soeverein; dankzij een niet te versmaden open markt van bijna een half miljard mensen is de Unie in staat het Verenigd Koninkrijk, maar ook China en de VS te verleiden de Europese wetgeving te volgen. De Unie is goed in spelregels. Niet in het spel zonder regels.

Als het gaat om verdediging van het Europese grondgebied en de daar geldende rechten en procedures die niet speciaal op handel betrekking hebben, dan staat de EU met de mond vol tanden. De EU leeft bij regels waar lang over is onderhandeld, maar heeft geen geopolitiek besef of beleid. Afdwingen met andere middelen dan woorden kunnen de EU-27 niet.

Geopolitiek is internationale politiek die bereid is macht in te zetten om gemeenschappelijk grondgebied en identiteit te beschermen

is internationale politiek die bereid is macht in te zetten om gemeenschappelijk grondgebied en identiteit te beschermen, zonder dat over te laten aan de regels van de markt of het recht. Geopolitiek is ook machtsgebruik namens mensen met een

De EU is groot geworden als vredesproject na de Tweede Wereldoorlog, aangemoedigd door de Verenigde Staten om via vorming van een vrijhandelsblok de welvaart te vergroten en de Amerikanen een bufferzone te bieden tegen westwaartse ambities van de Sovjet-Unie. Zo kon een generatie Europeanen opgroeien die zich veilig waande in een niet-militaire, van agressie bevrijde, op regels en procedures gebaseerde wereld – als het er op aankwam beschermd door de Amerikaanse krijgsmacht.

Het is inmiddels een unie van 27 lidstaten in uiteenlopende stadia van ontwikkeling, die met wisselende toewijding werken aan de verdere opbouw van een democratische rechtsstaat waarin alle inwoners afdwingbare burgerrechten genieten.

De EU doet het met sancties

Hoe dat gebied verdedigd moet worden tegen machten zonder dezelfde op het recht gebaseerde vrijheden is een steeds nijpender vraag. Voor wie het ziet. De kaping van de Krim door Poetin in 2014 heeft niet geleid tot een acuut besef dat dit grensoverschrijdend burengedrag ook EU-landen kan treffen. Wat als Litouwen wordt ingepikt?

De EU doet het met sancties. Altijd weer sancties. Het wapengekletter van de pacifistische consumentenburgerij.

Sancties passen in het bleke Europese denken over veiligheid en machtsuitoefening. Ze worden ontworpen met een economische bril. Ze vragen om afgepaste taal, vermijden territoriale dreiging, zeker met wapens. De EU begon als vredes- en welvaartsproject, werd een beschavingsproject en droomt van een wereld zonder geweld. Maar de golven van on-democratie en nepdemocratie slaan steeds meer kustbescherming van het rechtsstatelijke eiland weg.

Er is geen Europees leger, niemand wil er een. Iedere lidstaat heeft z’n eigen krijgsmacht en defensiefilosofie. In landen als Nederland blijven de financiële en materiële defensie-inspanningen ver achter bij de keer op keer vastgelegde doelstellingen (én de afgesproken NAVO-normen). Af en toe roepen Europese leiders op gezamenlijk meer spierballen te ontwikkelen, maar dat gebeurt meer in speeches dan in het echt.

Trump met andere woorden

Donald Trump herinnerde landen als Nederland en Duitsland in botte termen aan de evidente waarheid: dat we in West-Europa weinig overhebben voor onze eigen veiligheid.

Joe Biden herhaalt de aan West-Europa gerichte beledigingen van zijn voorganger niet, maar hij denkt hetzelfde over de geopolitieke volwassenheid van de meeste Europese naties. Hij deelt de analyse van Trump dat het gasleidingproject Nord Stream 2, dat Russisch gas naar Duitsland gaat pompen, een cadeau voor Poetin is: het geeft hem een enorme macht over de energievoorziening van Europa.

Biden besloot Trumps sancties tegen de bouwers van de pijplijn te laten vallen, omdat het ding voor 95 procent af is en om de goede betrekkingen met de Europeanen niet te belasten. Onnozele tieners moet je ook een gevoel van waardering geven. Het kan de geschiedenis ingaan als de meest kapitale blunder van de bejubelde Duitse kanselier Merkel. Kernenergie inruilen voor Poetin als huisdealer voor gas.

En waar was de Nederlandse discussie over deze pijplijn? Het meeste wat je hoorde in beperkte kring: kansen voor Noord-Nederland als energie-rotonde. Los van de vraag of Nederland het eeuwig moet hebben van domme doorvoer, was er nul serieus debat over de geopolitieke risico’s. Handel en warme huizen. Niet genoeg in een wereld die steeds iets meer wordt gedomineerd door illiberale democratieën, dictaturen met verkiezingen.

Amerikaanse paraplu steeds minder vanzelfsprekend 

De Amerikaanse veiligheidsparaplu, die 75 jaar beschutting bood, is inmiddels verre van vanzelfsprekend geworden. De VS richten zich steeds meer op de Chinese uitdaging in Azië. De gemiddelde leeftijd in Amerika is 38; de bevrijding van West-Europa is hoogstens nog een herinnering van de 16,5 procent 65-plussers. Zoals de dankbaarheid voor die Angelsaksische bevrijding in 1945 bij een gemiddeld 43-jarige Europeaan ook niet meer met de paplepel ingegeven is.

Intussen voeren grootmachten als Rusland en China hun offensieve militaire uitgaven al jaren op en zijn zij actief en bedreven in de kogelvrije oorlogvoering via het wereldwijde web. Hun op internet vooruitgeschoven posten zijn vergaand geïnfiltreerd in Europese communicatienetwerken, zij kunnen de haven van Rotterdam uitzetten en zij beïnvloeden verkiezingen in het Westen – een begrip dat zelf op z’n retour lijkt, maar nog steeds duidt op de democratische lotsverbondenheid van de Verenigde Staten, Canada, West-Europa, Australië en Nieuw-Zeeland en landen die zich daarmee verwant voelen. Tijdens het MH17-onderzoek keek de Russische spionage mee in de

Met name de Duitse kanselier Angela Merkel heeft volmondig erkend dat Europa als het om veiligheid gaat nodig de eigen broek moet gaan ophouden. Ondanks Nord Stream 2. Dat was heel wat voor het Duitsland van het oorlogsschuldtrauma. Het vijandige optreden van president Trump hielp bij de ontwikkeling van dat besef. Het meer coöperatieve presidentschap van Joe Biden geeft hoogstens wat ademruimte, maar geen fundamentele Amerikaanse heroriëntatie op de belangen van Europa.

Voorlopig is er de NAVO

Voorlopig is er de NAVO, de naoorlogse franchiseorganisatie van de Amerikaanse veiligheidsgarantie. Ruimer maar ook onsamenhangender dan de EU – denk alleen al aan het lidmaatschap van Turkije dat soms gevaarlijke spelletjes in het Midden-Oosten speelt met Rusland. Een moeizame optelsom van en die ene grote broer met verschuivende belangstelling richting China.

Biden zal de NAVO niet snel opdoeken. Maar hij trok wel de stekker uit de Amerikaanse militaire aanwezigheid in Afghanistan. Daarmee komt een eind aan een twintig jaar durende militaire betrokkenheid van de NAVO bij dat land. Het resultaat is bekend. De vraag is wat het nieuwe samenbindende project wordt van de Noord-Atlantische Verdragsorganisatie, die al meer dan eens op sterven na dood is verklaard. Wordt het tijd de bij te stellen?

Als er behoefte is aan strategisch handelen gebaseerd op weloverwogen geopolitiek denken, dan blijft de EU een incidentencoalitie

De EU heeft een groeiend budget voor onderzoek naar nieuwe technologieën en militair materieel. Dat levert al snel argwaan op van degenen die Europa als eiland van vrede-zonder-strijd wensen. Binnen de Unie wordt ook een soort eeuwig debat over harmonisatie van nationale defensie-inspanningen gevoerd. De totale uitgaven zijn niet gering, de onderlinge afstemming is beperkt en komt meestal voort uit wederzijdse bezuinigingen, gedeelde armoede, zoals bij de tussen

Als er behoefte is aan strategisch handelen gebaseerd op weloverwogen geopolitiek denken, dan blijft de EU een incidentencoalitie. Zie het bezoek van de voorzitter van de Europese Raad Charles Michel en Commissievoorzitter Ursula von der Leyen aan president Erdogan van Turkije. Door één stoel te weinig neer te zetten, kon hij de EU al uit elkaar spelen. Wat wíl Europa ten aanzien van Turkije, wat is de boodschap, wat zijn de overwegingen?

Stilletjes meedoen met China-VS

Het leverde weken gegeneerde Europese discussies op. Dat kan niet worden gezegd van de uitzending door Nederland van het dat voor zeven maanden met de Britse marine naar Oost-Azië reist en daar als politieman patrouilleert. Geen woord in het persbericht over de rol die de westerse vlooteenheid in de tussen China en de Verenigde Staten vervult. Gewoon leuk oefenen samen met een mooie nieuwe Britse boot.

Zolang Nederland in de nadagen van de vooroorlogse neutraliteitspolitiek nog een beetje over het wereldtoneel tolt, en er amper discussie over is, ondergaan we de veranderingen in de wereld als pluisjes in de wind. China ziet kans met een geïntegreerde economische en machtspolitieke strategie voor de lange termijn belangrijke posities in Afrika en Europa in te nemen. Vooralsnog niet om militair de baas te worden, wel om macht uit te oefenen namens zijn systeem en ten gunste van zijn aanzien in de wereld.

Het Verenigd Koninkrijk maakt zich post-Brexit grootheidsillusies; wij varen graag mee, zonder illusies. Maar durven niet ronduit de nieuwe Europese werkelijkheid onder ogen te zien binnen een kleinere Europese Unie onder leiding van Duitsland en Frankrijk. Daar zal Nederland zich toe moeten verhouden. Om gezamenlijk ideeën te ontwikkelen en uit te voeren om de niet-rechtstatelijke buren en verre bijna-buren het hoofd te kunnen bieden.

Wakker worden. Meedoen

Mijmerend van een Atlantisch verleden, met twee Engelssprekende vrienden die zich van ons afkeren, kan Nederland beter meedoen met de voorhoede in de EU: nadenken over gedeelde dreigingen, een creatieve rol spelen en zo snel mogelijk een gemeenschappelijke cyberdefensie optuigen, liefst met Europese middelen en niet geleased van Google of Amazon. De Derde Wereldoorlog is allang begonnen, met andere middelen.

Verdere sancties tegen Belarus zijn een testcase van belang. Rusland is niet de enige grootmacht die meekijkt.