Aan de Rotterdamse Haven legt het Nederlandse bedrijf Heerema de laatste hand aan een ‘stopcontact op zee’. De verflucht is overheersend en mannen − uitgerust met helm, bril, handschoenen, vuurdichte jas, broek en veiligheidsschoenen − lassen de laatste gaten dicht.

Over een paar weken wordt dit gele stopcontact − 49 meter hoog, 64 meter diep en 43 meter breed − naar Duitsland vervoerd om op 24 meter boven zeeniveau en tientallen kilometers uit de kust elektriciteit van een windmolenpark aan land te krijgen. ‘Zonder stopcontact gaat er zo veel stroom verloren dat het park onrendabel wordt,’ vertelt bestuursvoorzitter van TenneT Mel Kroon.

Hij staat midden in de bak en wijst aan hoe de stroom van de windmolens via een spaghetti aan elektriciteitskabels omgezet in wisselstroom, via dikke kabels naar land wordt vervoerd.

De Nederlandse elektriciteitstransporteur, tevens staatsbedrijf, is verantwoordelijk voor deze grote klus sinds het bedrijf in 2009 voor bijna 900 miljoen euro een groot deel van het Duitse elektriciteitsnet kocht. Duitsland zet sinds 2001 in op duurzame energie en inmiddels wekt ze bijna een kwart van de elektriciteit duurzaam op − een ongekende omvang.

Deze revolutie stelt nieuwe eisen aan het elektriciteitsnet dat flexibel moet kunnen omgaan met de wisselvallige, duurzame stroom. Bij de aankoop rekende TenneT op 4 miljard euro aan investeringen, maar na een onvoorziene ingreep van de Duitse bondskanselier Angela Merkel in 2011, blijkt dat bedrag snel achterhaald.

Wisselvallige Duitse energiepolitiek

Na de kernramp in Fukushima besloot Merkel in 2011 plotseling tot een alle kerncentrales moeten binnen tien jaar versneld hun deuren sluiten. Een verrassend besluit met plotselinge gevolgen voor het Nederlandse TenneT.

De sluiting van de zorgde voor een explosieve groei van grootschalige windmolens, waarvan het Nederlandse TenneT verantwoordelijk was voor de aansluiting ervan. ‘Het was tempo, tempo, tempo,’ vertelt Mel Kroon in NRC Handelsblad vorig jaar. Bovendien zorgt het toenemend belang van groene stroom ervoor dat het elektriciteitsnet grote klappen moet kunnen opvangen. Soms gaat het bijvoorbeeld plotseling hard waaien en dan moet de opgewekte windenergie ergens heen kunnen. Om blackouts te voorkomen moet TenneT sinds drie jaar veel vaker

Dit stelt het bedrijf voor een acuut probleem. In 2012 is het te investeren bedrag al opgelopen naar 6 miljard en momenteel verwacht TenneT tot 2023 zo’n 11 miljard te moeten investeren in de Duitse netten. Om deze investeringen te kunnen betalen financieren het Japanse Mitsubishi en het Deense CIP een deel die in ruil daarvoor mede-eigenaar van de netten worden.

Wat moet een Nederlands staatsbedrijf met een Duits net?

Deze onverwachte wending in de Duitse energiepolitiek was precies de reden dat de aankoop bekritiseerd werd. Het Nederlandse staatsbedrijf is onderdeel geworden van de wisselvallige Duitse energiepolitiek. ‘Kan de minister reageren op de principiële vraag wat de Nederlandse overheid aan moet met een Duitse nutsbedrijf?’, vroeg SP Tweede Kamerlid Farshad Bashir in 2009.

Ook Bert Tieben van het onderzoeksbureau vindt de overname onwenselijk en bovendien onnodig om één energiemarkt te creëren. Een van de argumenten van TenneT om naar Duitsland te gaan is dat het bedrijf zo beter kan werken aan het creëren van één Noord-West Europese elektriciteitsmarkt, één van de wensen van Brussel. Door de netten beter aan elkaar te verbinden moet stroom makkelijker door Europa stromen waardoor de prijzen uiteindelijk zullen dalen.

Maar dit argument maakt de aankoop nog niet gerechtvaardigd, volgens Tieben. ‘Voor meer stroomverbinding tussen landen, heb je meer elektriciteitsverbindingen tussen de landen nodig, daarvoor hoef je niet het hele net over te kopen.’ Bovendien vindt hij het onbegrijpelijk dat een staatsbedrijf gaat ondernemen. ‘Tot nu toe gaat het goed,’ zegt hij. ‘Maar het gaat om grote bedragen en de zijn niet uit beeld.’

Nederland als energiehub van Europa

CEO van Tennet Mel Kroon wuift deze kritiek weg. Samenwerking met andere Duitse netbeheerders gaat volgens hem nu eenmaal makkelijker sinds TenneT eigenaar van een Duits net is. Het bedrijf wordt hierin bovendien gesteund door het ministerie van Economische Zaken, waar Kroon al sinds 2002 mogelijkheden tot uitbreiding bespreekt. Het ministerie wil Nederland laten uitgroeien tot energiehub van Europa en investeert daarvoor vanaf 2008 miljarden in kabels, infrastructuur, opslag van gas en olie en het aanleggen van een terminal voor vloeibaar gas om verbindingen te maken met Noordwest-

Bij deze strategie ‘past dat de netbeheerders niet ophouden bij de grens’, zei voormalige minister van Economische Zaken Maria van der Hoeven, die de staatsbedrijven graag steunt in hun ondernemende geest. Het ministerie van Financiën staat garant voor 300 miljoen euro na de aankoop van het Duitse net.

Het Nederlandse staatsbedrijf wordt hiermee een Europese koploper: de eerste grensoverschrijdende elektriciteitstransporteur met 36 miljoen gebruikers en 21.000 kilometer aan hoogspanningsleidingen. CEO Mel Kroon zegt dat ze, ondanks een hoop kritiek, ‘toch een integratie met het Duitse net hebben gerealiseerd, en dat we dat buitengewoon succesvol doen’.

Volgens Kroon heeft TenneT meer bereikt in de afgelopen drie jaar dan de twintig jaar hiervoor. Een voorbeeld van deze samenwerking is dat sinds 2012 het Nederlandse net aan vier Duitse netten is gekoppeld, waarmee automatisch het verschil tussen een overschot en een tekort aan elektriciteit wordt

De grenzen van het publieke belang

Toch biedt de toegenomen dividend tot de huidige zestig miljoen euro per geen antwoord op de principiële vraag waarom een Nederlands staatsbedrijf een buitenlands net opkoopt. Het was acceptabel, schreef de minister destijds, net zo groot als in

Maar de vraag die hiermee niet wordt beantwoord is of een staatsbedrijf überhaupt moet ondernemen. Toenmalig minister Van der Hoeven gaf in 2009 een veelzeggend antwoord: ‘Waarom dat moet? De vraag is: kan het? Het kan. Het past prima in onze filosofie om op die Noord-Europese markt te komen [...] en dat je er dan voor zorgt dat je als Nederlands bedrijf in Duitsland je belangen hebt, lijkt mij beter dan dat het andersom is.’

En juist omdat het kan, is de urgentie groter geworden om te vragen: waar ligt de grens van het publiek belang? Het lijkt erop dat wat het publieke belang betekent de afgelopen jaren langzaam is verschoven. Aan leveringszekerheid en duurzaamheid zijn prijsvoordeel en ondernemerschap toegevoegd. Met de aankoop van het Duitse net geeft Tennet invulling aan de politieke wens waar het ministerie al jaren mee speelt: uitgroeien tot machtige speler binnen de Noord-West Europese energiemarkt. Een staatsbedrijf is een onderneming geworden zonder antwoord te geven op de vraag waar de grens van het publieke belang ligt.

Volgende keer in deze serie over de privatisering van staatsbedrijven: hoe staatsbedrijf Gasunie een misstap van 3 miljard euro maakte.

Hoe de Zweedse aankoop van Nuon de slechtste aankoop ooit werd Tien miljard euro betaalde het Zweedse staatsbedrijf Vattenfall in 2009 voor het Nederlandse energiebedrijf Nuon. Het bleek een miskoop, die de Zweedse belastingbetaler vele miljarden euro’s kostte. Maar worden de schuldige bestuurders ook verantwoordelijk gehouden? Lees hier de reconstructie van de overname van Nuon terug Ondertussen achter de schermen: hoe Europa Oekraïne de das omdoet met Russisch gas Voor de bühne steunt de Europese Unie Oekraïne en stelt het sancties in tegen Rusland. Maar achter de schermen sluiten de twee grootmachten juist enorme gasdeals, die funest zijn voor de Oekraïeners. Ook Nederland speelt daarbij een grote rol. Een reconstructie. Lees hier de reconstructie van de Europese energiepolitiek terug Hoe de overheid de zware industrie met miljoenen overeind houdt Minister van Economische Zaken Henk Kamp zet alles op alles om de zware, energie-intensieve industrie te behouden. Hij spoedde twee wetswijzigingen door de Tweede Kamer waarmee hij de industrie met miljoenen per jaar tegemoetkomt. Miljoenen die niet naar duurzaamheid of innovatie gaan, maar naar lastenverlichting. Lees hier onze analyse van de Nederlandse energiepolitiek terug.