Sinds ik me kan herinneren, is er in Nederland altijd een buitengewoon verhit en gespannen debat geweest rondom de islam – en daarmee rondom een deel van mijn identiteit.

Ik werd geboren in 2001, ongeveer een halfjaar voor de aanslagen van 11 september. Op tv ging het daarna vaak over de onwenselijkheid van onze aanwezigheid in Nederland. Over de onverenigbaarheid van de islamitische identiteit met de Nederlandse. Over de het verbieden van de hoofddoek en het sluiten van moskeeën.

NRC-journalist en historicus Lotfi El Hamidi (1986) heeft andere tijden meegemaakt: de relatief verdraagzame en inclusieve jaren negentig die ik alleen van verhalen ken. Zoals andere moslims van zijn generatie heeft hij daardoor ook ervaren hoe de 9/11-aanslagen een kantelpunt werden.

Hij schreef er over: Generatie 9/11. Daarin beschrijft hij in persoonlijke essays hoe de wereld voor moslims in het Westen na 9/11 veranderde. En hoe er zo een generatie opgroeide die ‘de cynische tijdgeest trotseerde’. Hij schrijft: ‘Zij hoorden en lazen dat ze een “drama” waren, dat ze onherroepelijk een “integratie-vraagstuk” werden, een “veiligheidsvraagstuk”, en voor een aanzienlijk deel van dit land een virtuele boksbal.’

Maar El Hamidi ziet nu ook, net als ik, een jonge generatie Nederlandse moslims die zich fel verzet tegen de zondebokpositie waar ze de afgelopen twintig jaar in geduwd werd. Een generatie die steeds zichtbaarder is in media en politiek.

Kunnen we stellen dat er een nieuw tijdperk is aangebroken, waarin het giftige debat over de islam en multiculturalisme steeds meer naar de achtergrond verdwijnt? Of is er na twintig jaar nauwelijks iets veranderd? Ik ging er met El Hamidi over in gesprek.

Hoe typeer je de omslag na 9/11 in Nederland?

‘De houding naar moslims in Nederland was in de jaren negentig ogenschijnlijk milder en verdraagzamer. Maar bij een gedeelte van de Nederlandse bevolking was het geduld ook op, met name bij de mensen die in dezelfde wijken woonden als de migranten.’

‘Met de opkomst van Pim Fortuyn – met 9/11 als katalysator – werden de kinderen van de eerste generatie migranten gezien als een verloren zaak, een no future-generatie. Het debat verhardde. Sommige politici en opiniemakers begonnen de onvrede politiek te instrumentaliseren en hadden het over remigratie en de-islamisering. Bij anderen was er een cynische houding: “We hadden ze liever niet gehad, maar ze zijn er nu eenmaal. Laten we er het beste van maken.”’

‘Het werd normaal om moslims verdacht te maken. Je achtergrond werd een probleem en jonge moslims hadden de schijn tegen. Dat hadden ze daarvoor ook, maar nu werd het meer mainstream in media en politiek. De generatie die in deze context opgroeide, noem ik Generatie 9/11.’

Zie je een verschil tussen de huidige dertigers, die nog een glimp hebben opgevangen van de verdraagzame jaren negentig, en de huidige twintigers, die midden in het verhitte publieke debat over de islam en de multiculturele samenleving zijn opgegroeid?

‘De dertigers probeerden in de jaren nul een houding te vinden. Ik denk dat ze zich in de jaren tien minder gingen bezighouden met het debat, en zich richtten op gezin en carrière. De wat jongere generatie heeft een andere houding aangenomen, en is assertiever en mondiger.’

Welke gevolgen heeft de omslag naar een islamofoob maatschappelijk en politiek klimaat verder gehad voor moslims?

‘Een hoop moslims zijn hun identiteit gaan verbergen. Baard niet laten groeien, bidden in een bezemhok op het werk of achteraf thuis. Ik kan me voorstellen dat dat in sommige gevallen ook de juiste houding was, omdat het soms niet veilig of fijn was. Je weet dat je anders wordt geproblematiseerd. Ik heb zelf ook momenten gehad dat ik in het openbaar vervoer overdreven vriendelijk glimlachte en mijn tas niet naast me neerzette. Je wilde laten zien dat je “oké” bent.’

‘Maar er is ook een tegenovergesteld gevolg geweest. Het constante gebeuk op de islam heeft er bij veel moslimjongeren juist voor gezorgd dat ze hun religieuze identiteit zijn gaan benadrukken, hoewel dat eigenlijk niet voor de hand liggend is in een samenleving die seculier en ontkerkelijkt is. Het was een soort tegenreactie.’

Hoe zat dat bij jou? In een interview in De Groene Amsterdammer zei je laatst: ‘De Koran is Dat vond ik een bijzondere en ook wel gedurfde uitspraak. Want je weet dat je negatieve reacties ontvangt als je je publiekelijk met de islam associeert.

‘Dat kan me eerlijk gezegd niet meer zo veel schelen. Mijn Marokkaanse – of eigenlijk vooral islamitische – identiteit heb ik altijd wel meegenomen. Waarom zou ik mezelf verloochenen? Het is een perspectief dat verteld mag worden. En je ziet dat steeds meer bij Nederlandse moslims in de media en politiek.’

Ik krijg regelmatig LinkedIn-berichten van jonge Franse moslima’s die me vragen naar de mogelijkheden om in Nederland stage te komen lopen of werken, omdat de hoofddoek in Frankrijk in veel facetten van het maatschappelijk leven Is het fijner om in Nederland moslim te zijn dan in andere Europese landen?

‘Vorig jaar interviewde ik de Belgisch-Libanese Nederlandse moslims trokken jaren geleden aan zijn mouw om ook hier een afdeling op te zetten. Hij begreep niet zo goed waarom. “Jullie zijn hoger opgeleid, hebben betere banen en een minder vijandige overheid. Wat is jullie probleem eigenlijk?”’

‘In België zijn de problemen veel groter dan bij ons. De islamitische gemeenschap heeft te maken met meer werkloosheid, arbeidsdiscriminatie, politiegeweld en gettovorming. De Nederlandse emancipatiemachine werkt beter dan in andere landen. Marokkaanse meisjes hebben in één generatie een emancipatieslag gemaakt waar de witte arbeidersklasse drie generaties voor nodig had. Dat zegt iets over die meisjes – dochters van analfabeten die chirurgen worden – maar ook iets over ons onderwijssysteem.’

‘Nederland is daarnaast ook van oudsher een land dat toleranter is ten opzichte van religie dan veel andere landen. Dat is een soort praktische tolerantie. We zijn een klein landje en je moet uiteindelijk toch dezelfde straat, tram en werkplek delen. Daarbij is Nederland ook commerciëler: Albert Heijn ziet dat veel klanten moslim zijn en kiest voor een halalschap. De koopman wint het hier vaak van de dominee.

Toch lijken veel Nederlandse moslims het vertrouwen in de overheid kwijt na de zoveelste misstand bij de of Hoe kijk jij naar islamofobie binnen de overheid de afgelopen twintig jaar?

‘Je moet niet onderschatten dat veel mensen die in de jaren nul zijn afgestudeerd en in invloedrijke posities bij de overheid zijn gekomen, gevoed zijn door het beeld van moslims dat op dat moment bestond in de media. 9/11 is ook een kantelmoment geweest voor sommige niet-moslims. Overheidsdiensten hebben daardoor bijvoorbeeld lange tijd een obsessieve focus gehad op moslims en een

En dan is er het onophoudelijke debat over hoofdbedekking. Toen de vrouwen van de eerste generatie moslimmigranten toiletten kwamen schoonmaken leek de hoofddoek niet zo’n groot probleem; nu jonge hoogopgeleide meisjes bij de politie willen solliciteren opeens wel. Hoe verklaar je dat?

‘Die vrouwen die een hoofddoek droegen, verdwenen aan het einde van de dag weer naar de achterstandswijken. Dat was een vorm van “uitbuitingsracisme”, waarbij mensen naar Nederland werden gehaald, zwaar werk deden, en als primitief en achterlijk werden beschouwd. Men dacht: “We hebben niks met ze, maar ze zijn nuttig.” Wat nu aan de gang is, is “concurrentieracisme”. Nu moslims ook in een Vinex-wijk wonen en betere banen hebben, wordt het pas echt confronterend. Dat blijkt ook uit het van een aantal weken geleden. Hoe beter je participeert, hoe meer weerstand je ervaart.’

Het schrijven van Generatie 9/11 beschouw je als een vorm van closure, schrijf je in de inleiding – de afsluiting van een tijdperk dat je achter je wilt laten. Kan de Nederlandse samenleving dat tijdperk ook collectief afsluiten, denk je? Naar mijn idee is het lont en kruit nog altijd aanwezig en hebben we alleen een vlam nodig om het debat over de islam weer aan te zwengelen.

‘Ik heb het gevoel dat het ergste achter de rug is. Tegelijkertijd is mijn ervaring subjectief en zijn we misschien ook wel een aanslag verwijderd van het hele riedeltje.’

‘Na 9/11 werden moslims een soort boksbal. Er werd op ze ingebeukt en ze moesten maar incasseren. De huidige generatie heeft een stootkussen. Als ze aangevallen worden, geven ze een stoot terug. En die zondebokpositie… Je wordt altijd weer afgelost door een nieuwe minderheid, een nieuwe zondebok. Al zijn Noord-Afrikanen in Europa wel de meest verguisde bevolkingsgroep, daar kom je niet snel vanaf. Dat zag je ook tijdens het afgelopen WK voetbal, toen van rellende Marokkaans-Nederlandse WK-supporters een “Marokkanenprobleem”

Wat zijn volgens jou de maatschappelijk uitdagingen waar Nederlandse moslims nu nog mee te maken hebben?

‘De Nederlandse overheid heeft heel lang aangestuurd op een islamitische zuil met een vertegenwoordiging waar de overheid tegen kan praten. De bedoeling daarvan was dat mensen eerst emanciperen en daarna seculariseren. Dat werkte misschien in de jaren zestig, maar niet meer in een moderne samenleving waarin het individu en niet de gemeenschap centraal staat. De overheid kijkt dus op een verkeerde manier naar moslims.’

‘Een andere uitdaging is hoe je al die politieke partijen die nog vastzitten in de groef van de jaren nul – waarin moslims dus met wantrouwen worden bekeken – meekrijgt naar 2022. Racisme en discriminatie zijn nu vooral een thema voor partijen als DENK en BIJ1. Het verbaast me dat de christelijke partijen in de afgelopen twintig jaar mee zijn gegaan met het terwijl moslims voor hen een natuurlijk electoraat vormen, vanwege veel gedeelde waarden en belangen. Denk aan de vrijheid van onderwijs of rituele slacht.’

‘Op welke partijen kun je als moslim rekenen als het erop aankomt? De PvdA en GroenLinks zijn te marginaal, die slaan geen deuk in een pakje boter. Uiteindelijk moet ook de VVD voor moslims opkomen. Maar dan moet de partij eerst terug naar haar klassieke liberale wortels.’

In je boek schrijf je dat je je van je ouders gedeisd moest houden en je onvrede niet naar buiten toe moest uiten. Geef je die boodschap ook mee aan je eigen kinderen?

‘Zeker niet. Die moeten staan voor waar ze in geloven en moeten zich vooral nergens voor schamen. Ik hoop dat ze het makkelijker zullen hebben dan Generatie 9/11.’

Over de beelden Sinds 2018 reist fotograaf Marwan Bassiouni (1985, Zwitserland) langs moskeeën door heel Nederland om het landschap vanuit hun ramen te fotograferen. Waar de moslimgemeenschap in het Westen vaak als ‘de ander’ wordt gezien, wil Bassiouni middels zijn fotoserie een nieuw perspectief bieden. In zijn haarscherpe beelden brengt hij twee culturen samen en creëert hij nieuwe landschappen. De serie New Dutch Views symboliseert een nieuwe westerse identiteit waar de islam onderdeel van is geworden. Bekijk hier meer werk van Marwan Bassiouni

Luister of lees ook:

Het beeld van de moslima-met-nikab is véél te eenzijdig. Fotograaf Cigdem Yuksel licht een tipje van de sluier op Fotograaf Cigdem Yuksel liet in haar serie De Alzheimerfluisteraars zien dat intimiteit wél kan als je dementie hebt. Nu zet ze haar tanden in een ander cliché: de eenzijdige beeldvorming van moslima’s. Het is tijd dat media laten zien dat dé moslima niet bestaat. Ga naar deze podcast