Door het te hebben over ‘migranten’ in plaats van ‘moslims’ kreeg Geert Wilders het hele parlement mee

‘Voorzitter, we hebben de afgelopen decennia in heel Europa miljoenen mensen geïmporteerd uit een cultuur van haat.’

Het is 29 maart 2016 en Geert Wilders staat achter het katheder in de plenaire zaal van de Tweede Kamer.^* Hij reageert op de bomaanslagen in Brussel waarbij een week eerder 35 doden en 340 gewonden zijn gevallen.^* De daders blijken gelieerd aan de extremistische beweging Islamitische Staat.

‘We hebben een monster geïmporteerd en dat monster heet de islam. We zullen moeten de-islamiseren. Wie niet durft te erkennen dat de islam het probleem is, is medeverantwoordelijk voor al die ellende die we nu hebben.’

Na het debat plaatst de PVV het betoog van Wilders op haar YouTube-kanaal,^* waar het nog eens 170.000 keer wordt bekeken.

Niet alleen terroristische aanslagen zijn volgens de PVV de schuld van moslims in Europa. Ook tijdens debatten over onderwijs, de woningnood, de participatiesamenleving, het ‘Belastingplan 2018’ en de zomerstop van NPO-talkshows ziet de partij een verband met het islamitische geloof.

Maar de tijd dat de PVV in de Tweede Kamer regelmatig tekeerging over moslims en de islam is voorbij. Sterker nog, de PVV heeft het de afgelopen jaren veel minder over moslims, blijkt uit een data-analyse die ik maakte van debatten in de Tweede Kamer tussen 2013 en nu.

Al betekent dat niet dat Wilders ‘milder’ is geworden. Nee, hij heeft simpelweg een ander doelwit om zijn vijandbeeld op te projecteren. Niet de moslim, maar de migrant is de oorzaak van een scala aan maatschappelijke problemen.

En dat frame, dat niet ‘de islam’ maar ‘migratie’ aanwijst als zondebok, is een daverend politiek succes.

Migratie was hét thema van de landelijke verkiezingen in 2023 die de PVV de grootste politieke partij van Nederland maakten. Vervolgens ging het in 2024 in de Tweede Kamer meer dan ooit over migratie, zo blijkt uit mijn dataonderzoek.

En migratie is allang niet meer het stokpaardje van Wilders. Inmiddels doet het hele parlement eraan mee. Huisvesting, onderwijs, werkgelegenheid: meer en meer thema’s worden aan migratie verbonden, door steeds meer partijen – van links tot rechts.

Die koppeling is een politieke keuze, zegt hoogleraar politicologie Tom van der Meer – eentje die voor veel partijen niet goed uitpakt. Want ‘uiteindelijk plukt de PVV daar de vruchten van’.

Bekend was dat de PVV haar anti-islamstandpunten in 2024 in de ‘ijskast’ zette, wat nodig was om deel te nemen aan de huidige regeringscoalitie. Maar dat de partij van Wilders haar islamofobe narratief al jaren eerder sterk afzwakte, is door de politicologen die ik sprak nog niet eerder opgemerkt. Dit is hoe ik daarachter kwam.

PVV-Kamerleden hebben het al jaren aanzienlijk minder over moslims

Om kwantitatieve uitspraken te doen over het woordgebruik in de Tweede Kamer schreef ik een programma dat automatisch woorden telt in bijdragen van Tweede Kamerleden. Zie het als een uit de kluiten gewassen control-f-machine.

Hoe vaak komen woorden als ‘moslim’ of ‘asielzoeker’ voor in de plenaire zaal, wie sprak ze uit en waarover ging dat debat?

Via deze methode tellen woorden ook mee als ze onderdeel zijn van een ander woord. Bij ‘migratie’ komt dus ook een turfje wanneer een Kamerlid het heeft over ‘immigratie’ of ‘migratiestroom’.

Let wel: in welke context de getelde woorden staan, valt via deze methode niet te zeggen. Maar in het geval van de PVV geeft het verkiezingsprogramma van 2021, waarin een voorstel stond om een ministerie op te richten van ‘Immigratie, Remigratie en De-islamisering’, wel een globaal beeld. Bekijk het zelf door in onderstaande infographic rond te klikken.

Tussen 2014 en 2021 had de PVV het tijdens plenaire debatten honderden keren per jaar over de islam. Dat komt neer op gemiddeld een paar keer per plenaire sessie.

Maar na 2021 vindt er in de plenaire zaal van de Tweede Kamer een radicale verandering plaats.

Een radicale verandering

Die verandering begint al in 2021, het tweede jaar van de coronapandemie, wanneer de PVV het een stuk minder vaak over Turken en Marokkanen heeft. In de jaren daarvoor kregen die migrantengroepen, waarin zich veel moslims bevinden, meer aandacht van de partij.

Een jaar later, in 2022, het jaar dat Rusland Oekraïne binnenvalt, keldert ook het gebruik van andere woorden uit de anti-islamretoriek van de PVV, zoals ‘islam’, ‘moslim’, ‘hoofddoek’ of ‘moskee’. De jaren 2023 en 2024 zagen weer een lichte stijging, maar bereikten bij lange na niet het oude niveau.

Matthijs Rooduijn, politicoloog aan de Universiteit van Amsterdam en radicaal-rechtsexpert, heeft deze verandering van het PVV-discours vanaf 2021 nog niet eerder waargenomen. Hij noemt de onderzoeksresultaten ‘opvallend’ en ‘heel interessant’.

De PVV staat erom bekend niet te reageren op persvragen, ook in dit geval. Dus welke beweegredenen achter deze verandering schuilen en of hier überhaupt sprake was van opzet, valt niet te zeggen.

Maar Rooduijn denkt niet dat het toeval is. ‘Het zal te maken hebben met grote ontwikkelingen in het publieke debat. Ik denk dat Wilders heel goed doorheeft dat het voor zijn partij electoraal gezien goed is op momenten de islam eventjes wat minder te benadrukken. Hij heeft een uitstekende politieke antenne.’

Vanaf 2020, tegelijk met de afname van moslimretoriek, beginnen PVV-Kamerleden andere woorden juist meer te gebruiken. Bijvoorbeeld ‘migratie’, ‘migrant’, ‘asielzoeker’ of ‘statushouder’. Termen die nog wel gaan over etnische minderheden, maar niet over specifieke bevolkingsgroepen of religies.

Met als hoogtepunt het jaar 2023, het jaar dat de PVV van Geert Wilders de landelijke verkiezingen wint en de grootste politieke partij van Nederland wordt.

Sterker nog, ‘grip op asiel en migratie’ staat als tweede hoofdpunt in het regeerakkoord van het kabinet-Schoof. De termen, jarenlang vooral door de PVV gebezigd, hebben zich nu verplaatst van de oppositie naar de coalitie en de hoogste prioriteiten van het landsbestuur.

Migratie slaat aan

Nu kun je zeggen: woordgebruik verandert, standpunten ontwikkelen zich, wat maakt het uit dat het minder over de islam gaat? Maar wat het antimigratieframe anders maakt, is dat het iets voor elkaar krijgt wat het anti-islamframe nooit is gelukt.

Toen de PVV zich in de plenaire zaal nog veelvuldig uitsprak over de islam, stond de partij daar grotendeels alleen in.

Alleen politieke partij DENK, met veel moslims in de achterban, sprak en spreekt regelmatig over de islam – vaak in reactie op de PVV.

Zo reageerde DENK-fractievoorzitter Stephan van Baarle in september 2024 op socialemediaberichten van Geert Wilders: ‘Daarmee heeft de heer Wilders in de afgelopen twee maanden gewoon weer een stortvloed aan haat uitgestort over Nederlandse moslims, die hier gewoon te goeder trouw proberen een toekomst op te bouwen.’^*

Verder valt in de data op dat DENK het in 2024 meer over moslims en de islam had dan de PVV. Voor het eerst pleit de partij die het meest spreekt over de islam niet voor het verbieden ervan.

De moslimhaat van de PVV kreeg jarenlang dus weinig tractie bij de rest van de Tweede Kamer. Migratie en asiel daarentegen, de nieuwe stokpaardjes van de partij, doen het een stuk beter.

Zowat alle politieke partijen hadden het in 2024 tijdens plenaire debatten over migratie. En het ging in de Tweede Kamer sinds 2014 nog nooit zoveel over migratie en asiel als nu.

Neem bijvoorbeeld de Algemene Politieke Beschouwingen, de jaarlijkse bespreking van de regeringsbegroting door de Tweede Kamer. Daarin debatteert het parlement over hoe de overheid haar budget het komende jaar zal uitgeven. Het wordt gezien als een van de belangrijkste politieke debatten van het jaar.

Tijdens dit marathondebat in september vorig jaar, uitgesmeerd over twee dagen, kwam ‘klimaat’ 61 keer voor. ‘Armoede’ werd 90 keer genoemd, ‘pensioen’ 53 keer en ‘woning’ (waaronder dus ook ‘woningnood’ en ‘woningtekort’) 106 keer.

Pas als je die getallen bij elkaar optelt, kom je in de buurt van het gebruik van ‘migratie’: maar liefst 314 keer. En dan hebben we natuurlijk nog die andere landelijke topprioriteit, ‘asiel’. Dat woord viel nog eens 348 keer.

Immigrationalisering: als andere thema’s aan migratie gekoppeld worden

Niet alleen komt het woord ‘migratie’ steeds vaker voor tijdens parlementaire debatten; het neemt ook steeds meer beleidsterreinen over.

De griffie van de Tweede Kamer schaart elk debat onder een index of thema. In sommige debatten valt te verwachten dat migratie ter sprake komt, zoals debatten over ‘migratie en integratie’ of debatten die vallen onder het thema ‘internationaal’. Ook tijdens overleggen over ‘financiën’ gaat het relatief vaak over migratie.

Maar de afgelopen jaren komt migratie ook steeds meer voor tijdens andere debatten.

Neem de discussie over huisvesting. In de periode tussen 2014 en 2021 viel het woord ‘migratie’ tijdens debatten over huisvesting 58 keer. Tussen 2022 en 2024 was dat aantal 516.

‘De PVV probeert het hier op te nemen voor alle mensen die in dit land zijn en een huis nodig hebben en probeert ervoor te zorgen dat de tekorten op de huizenmarkt worden teruggedrongen. Ik probeer daarbij aan te geven dat het dichtdraaien van de immigratiekraan noodzakelijk is om die problemen op te lossen.’ (PVV-kamerlid Barry Madlener, 24 april 2024)^*

Met de voorrangsregeling voor statushouders bij sociale huurwoningen is er zelfs een politieke koppeling tussen de woningnood en de opvang van oorlogs- en politieke vluchtelingen.

In 2024 uitte de VN-rapporteur voor het recht op huisvesting zijn zorgen over de ‘politieke framing’ dat de wooncrisis veroorzaakt zou worden door de komst van buitenlanders, terwijl de feitelijke oorzaak inadequaat beleid is.

Een internationaal verschijnsel

Kortom: ‘migratie’ doet het als politiek thema beter dan ‘islam’. Meer partijen nemen het over en het komt tijdens meer onderwerpen ter sprake.

Dat verschijnsel wordt ‘immigrationalisation’ genoemd, zegt politicoloog Matthijs Rooduijn, en is iets waar de PVV in Nederland een grote rol in heeft gespeeld. ‘Partijen als de PVV proberen alle issues richting migratie te bewegen. Dat is in hun voordeel, omdat migratie hun hoofdthema is. Daar winnen ze stemmen mee.’

Het veranderende narratief van de PVV in de Tweede Kamer past binnen een internationale trend, zegt Rooduijn.

Het Franse Rassemblement National, de radicaal-rechtse partij van Marine Le Pen en nieuwkomer Jordan Bardella, zwakte de afgelopen jaren ook al haar anti-islamdiscours af. ‘En in Duitsland werden de recente terroristische aanslagen door radicaal-rechts uitdrukkelijk aan immigratie gekoppeld, en niet zozeer aan de islam.’

Ook president Donald Trump oogstte in de Verenigde Staten grote successen met zijn verhaal over illegal immigrants.

Toch is de beweging van de PVV ‘extra opvallend’, zegt Rooduijn, ‘want zelfs vergeleken met andere radicaal-rechtse partijen in het buitenland was de partij van Wilders altijd een van de sterkste tegen de islam’.

Dat de PVV ideologisch anders over de islam is gaan denken, denkt Rooduijn overigens niet. Dat blijkt ook uit recente berichten van Wilders. ‘De islam hoort niet bij Nederland’, plaatst Wilders afgelopen 13 mei nog op socialemediaplatform X. De verschuiving vond dus voor zover bekend alleen plaats in de Tweede Kamer.

‘De PVV heeft in het verleden vaker pogingen gedaan om te verbreden’, zegt hoogleraar politicologie Tom van der Meer. Zo sprak de partij in het verleden over Poolse arbeidsmigranten, en was er lange tijd een sterk anti-EU-sentiment; standpunten die recentelijk minder naar voren komen.

Met asielzoekers en migranten als zondebok verschuift de aandacht naar een nieuwe minderheid, eentje die amper politiek vertegenwoordigd is. Na de moslims zijn nu de oorlogs- en politieke vluchtelingen het mikpunt van xenofobie. Vooralsnog lijkt die draai een succesformule. Welke kwetsbare minderheid zou Geert Wilders hierna in het vizier krijgen?