Door de strijd tegen Islamitische Staat in het Midden-Oosten staan de Koerden volop in de belangstelling. In de dagelijkse berichtgeving wordt regelmatig ‘de Koerdische zaak’ belicht; de strijd van de PKK om een eigen staat te kunnen stichten. Daarbij wordt regelmatig gesteld dat de Koerden ‘de grootste bevolkingsgroep zonder eigen staat’ zijn. Klopt die bewering?

Waar komt de bewering vandaan?

De informatie dat de Koerden het grootste volk zonder eigen staat zouden zijn, lijken media zonder meer van elkaar over te nemen. Zo schreef NRC Handelsblad in het stuk ‘De angst dat Koerden, met naar schatting 35 miljoen het grootste volk zonder land, samen optrekken is nog altijd groot.’ Ook ThePostOnline in een profielschets van de Koerden dat deze ‘het grootste volk zonder staat’ zijn. Correspondent Vergeten Oorlogen Lennart Hofman deed vorige week op De Correspondent De voorbeelden zijn legio. Ook

De exacte oorsprong van deze common knowledge is lastig te achterhalen. Een zoektocht leidt regelmatig naar informatie die afkomstig is van Koerdische lobby- of belangenorganisaties. ‘Het is algemeen bekend,’ schrijft bijvoorbeeld de ‘dat de Koerden het grootste volk zijn zonder eigen land.’ De Alliance for Kurdish Rights vermeldt dat de Koerden ‘have often been described’ als de grootste etnische groep zonder eigen staat.

Algemeen bekend en veel beschreven dus, maar is het ook waar?

Meerdere volken hebben de ‘eer’

Om te beginnen moeten we kijken naar de grootte van het volk. De schattingen over het aantal Koerden lopen uiteen van 25 tot 45 miljoen. Zij wonen verspreid over de landen Turkije – waar ze een kwart van de bevolking vormen –, Iran, Irak en Syrië, met kleinere groepen in landen als Azerbeidzjan en Armenië.

Daarnaast is er een omvangrijke Koerdische diaspora van zo’n anderhalf miljoen mensen, waarvan ongeveer de helft in Duitsland woont. Sinds de Amerikaanse invasie in Irak in 2003 hebben de Iraakse Koerden in het noorden van het land een eigen autonome regio, waar ze het de facto voor het zeggen hebben. Dit was jarenlang (en is in zekere zin nog steeds) de meest stabiele regio in het land.

Met maximaal 45 miljoen mensen vormen de Koerden dus een omvangrijke groep zonder eigen staat, maar mét een autonome Iraakse regio.

Er bestaan echter meer volken die in een soortgelijke situatie verkeren. Zo zijn er de Tamils, die eveneens bekend zijn door recente conflicten. Zij wonen verspreid over India en Sri Lanka, waar de Tamil Tijgers decennialang streden voor een eigen staat. De Tamils zijn met 70 miljoen, grofweg het dubbele van het aantal Koerden, waaronder ook een omvangrijke diaspora van meer dan drie miljoen mensen. De Tamils hebben geen eigen staat, al heet de Indiase deelstaat Tamil Nadu vrij vertaald ‘land van de Tamils’ en is het Tamil ook de officiële taal van het gebied.

Daarnaast zijn er verschillende andere volkeren te vinden met een grotere of soortgelijke omvang als de Koerden. De noemt onder andere de Sindhi-minderheid in Pakistan en India (60 miljoen mensen). De twee grote etnische bevolkingsgroepen in Nigeria, de Yoruba (ongeveer 35 miljoen mensen) en de Igbo (zo’n 30 miljoen mensen), zijn beide van dezelfde orde van grootte als de Koerden.

Wat maakt een volk een volk?

Wanneer we onderzoeken wat het grootste volk zonder staat is, is het vervolgens van belang om je af te vragen welke criteria of interpretaties van de term ‘volk’ of ‘bevolkingsgroep’ je hanteert. Hiervoor bestaan geen absolute richtlijnen. Veelgebruikte interpretaties hebben te maken met zaken als taal, cultuur of geografische oorsprong.

Officieel is het zo dat wanneer een volk of culturele groep een staat controleert en als zodanig wordt erkend door de internationale gemeenschap, deze kan worden gedefinieerd als ‘natie’, en is het volk een officieel volk. Wanneer het volk of de groep een minderheid binnen een andere staat vormt, wordt vaak gesproken van een ‘minderheid’ of ‘etnische groep.’

Pas na internationale erkenning van natie en territorium kan een volk volwaardig deelnemen aan het internationale verkeer.

Maar dit is een gebrekkig systeem, dat namelijk de ideologie volgt dat volken territoriaal zijn in te delen en af te bakenen. In werkelijkheid is dat niet het geval.

Tot de tijd dat minderheden een eigen natie kunnen stichten, blijven ze ‘etnische groepen’ binnen een staat, met beperkte mogelijkheden voor zelfbestuur. Typeringen als ‘volk’ en ‘etniciteit’ worden daarbij door heersende bevolkingsgroepen gebruikt om ongelijkheid te legitimeren, terwijl etnische minderheden dezelfde termen gebruiken om politieke weerstand te legitimeren.

Onderlinge tegenstellingen

Het probleem met het definiëren van volken blijft dat veel zaken open blijven voor meerdere interpretaties. Zo zijn er zonder twijfel redenen te noemen waarom de ruim 70 miljoen Tamils niet als één en dezelfde bevolkingsgroep kunnen worden gezien. Bij zo’n enorme groep mensen bestaan er uiteraard onderlinge verschillen in religie en taalgebruik.

Hetzelfde geldt echter ook voor de Koerden, die grofweg in twee taalgroepen ingedeeld kunnen worden (Kurmanji en Gurani). Daarnaast bestaan er grote interne tegenstellingen tussen de religieuze en oligarchische Iraakse Koerden met hun autonome gebied en de socialistische Koerden in Syrië en Turkije. De hulp van de Iraakse Peshmerga (het leger van het autonome Koerdische gebied in Irak) aan de Syrische werd vorige week niet voor niets als een kleine revolutie gezien.

Dat het concept ‘volk’ of ‘natie’ multi-interpretabel is, toont ook de Wikipedia van dat de African Americans met een omvang van 42 miljoen als een van de grootste staatloze volkeren van deze wereld definieert. De Amerikaan met Afrikaanse roots als staatloos volk met een gemeenschappelijke historie van onderdrukking en etnische afkomst? Dat lijkt nogal politiek gevoelig te liggen.

Dus, klopt de bewering?

Wat maakt een volk een volk en wat niet? Daarover is het laatste woord voorlopig niet gezegd. Toch is naar ons oordeel de bewering dat het Koerdische volk de grootste bevolkingsgroep zonder eigen staat is onvoldoende gestaafd. De voornaamste reden hiervoor is dat er meerdere voorbeelden zijn van staatloze groeperingen van vergelijkbare (of zelfs grotere omvang) die in gelijke mate als de Koerden als ‘volk’ bestempeld kunnen worden. We beoordelen de bewering daarom als onwaar.

Robin Bruggeman en ik maken deel uit van het factcheckcollectief

Wat betekent IS voor de Koerden? De Amerikanen dropten zondag wapens in de Syrisch-Koerdische stad Kobani om de YPG-strijders te helpen in hun strijd tegen Islamitische Staat. Dit tot afgrijzen van de Turken, die de YPG als een groter gevaar beschouwen dan IS zelf. Wat betekent dit voor de positie van de Koerden in de regio? Een explainer. Lees de explainer hier terug Mapcheck: Waarom heeft IS in iedere krant een ander gebied in handen? Volgens kaarten in dagblad Trouw bezit Islamitische Staat een paar steden en enkele stroken land, op een kaart van nrc.next wordt een gebied ‘zo groot als Jordanië’ aangegeven. Vanwaar het verschil? En welke kaart klopt? Renée Zijlstra en ik deden een mapcheck. Lees hier de mapcheck van de Pinokkiofactor