Deze virtuele kunst laat zien hoe het internet ons heeft veranderd

Welkom in de volstrekt krankzinnige virtuele werkelijkheid van kunstenaar Geoffrey Lillemon.

Lillemon maakt al sinds eind jaren negentig online kunst. Zijn werk is schreeuwerig, chaotisch, overweldigend, psychedelisch en compleet gestoord. De kunstenaar werkt met zowel het Tate Modern als Miley Cyrus en maakt met hetzelfde gemak een olieverfschilderij als een 3D-animatie.

Het lijkt op niets wat ik ooit eerder zag en is onbegrijpelijk en verwarrend. Lillemon leek me dan ook de aangewezen persoon om als gids op te treden in de wondere wereld van de internetkunst.

Samen met de kunstenaar selecteerde ik een aantal van zijn werken. Een voordeel van internetkunst: je kunt het direct bekijken, terwijl je er over leest.

Als je zo als het ware door dit virtuele museum wandelt, zie je de belangrijkste ontwikkelingen zichtbaar die zich de afgelopen jaren binnen de internetkunst voltrokken. Wat je dan ziet? Internetkunst begon introvert, werd vervolgens sociaal en geëngageerd en staat nu op het punt beide stromingen te combineren.

Kunst van vóór de sociale media

Lillemon, geboren in 1981 in Texas, verdeelt zijn tijd tussen Los Angeles en Amsterdam. Hij heeft zowel een kantoor vol krachtige computers als een atelier gevuld met verfspullen. De vanzelfsprekendheid waarmee hij tussen verschillende media manoeuvreert is typisch voor de kunstenaars uit het post-internet genre. Maar ook het schijnbare gemak waarmee hij commerciële samenwerkingen aangaat is opvallend; ik ken weinig jonge kunstenaars die hun naam verbinden aan modemerken en popsterren zonder daar door critici op afgerekend te worden.

‘Nail Polish Inferno’, ook te zien in MOTI Breda.

Met hun dromerige en introspectieve karakter sluiten ze goed aan bij het internet van vóór de sociale media

Binnen de online kunstgemeenschap is Lillemon echter al jaren een gerespecteerde naam. Eind jaren negentig maakt hij zijn eerste werken: tekeningen die hij inscant en middels flashanimaties tot leven wekt, met het hele internet als tentoonstellingsruimte. In die dagen was er maar een handvol kunstenaars die zich met net art bezighielden. Ze kennen elkaar via obscure online platforms.

Lillemons doorbraak is het project Oculart: een serie online kunstwerken die gemaakt zijn om via je browser te bekijken. Met hun dromerige en introspectieve karakter sluiten ze goed aan bij het internet van vóór de sociale media. Internetten is een solitaire aangelegenheid en internetkunst was een intieme één-op-één-beleving: je kon in je pyjama in bed van een privékunstvertoning genieten.

Wat zie je als je het bekijkt? Oculart bestaat uit digitale collages, een soort bewegende schilderijen die vergeleken met Lillemons latere werk nogal eendimensionaal aandoen. In tegenstelling tot veel kunstenaars in die periode, die vanuit de hackersgemeenschap het internet gebruikten om activistische en politiek geladen kunst te maken, zag Lillemon het internet vooral als verlengstuk van zijn teken- en schilderpraktijk. Bij deze werken is er nog nauwelijks sprake van interactiviteit. Toch is de beeldtaal, met de combinatie van handgemaakte tekeningen en typische digitale elementen, al heel vernieuwend.

Oculart kunstwerken Hier is het hele archief van Oculart te vinden. Via het menu links kun je navigeren tussen de verschillende kunstwerken van Geoffrey Lillemon. Bekijk de kunstwerken

Nieuwe technologieën en steeds vreemdere kunst

Tryptich I: The Meticulous Conception of the Deity Forlorn

Oculart mag vreemd zijn, vergeleken met Lillemons latere werk is het nog vrij ingetogen. Een serie wetenschappelijke en commerciële samenwerkingen stelde Lillemon namelijk in staat om zich allerlei digitale technieken toe te eigenen die nog nooit eerder door kunstenaars gebruikt waren, en dus een totaal nieuw soort kunst te kunnen creëren.

Neem zijn samenwerking met het Canadese Banff New Media Institute. Daar werden kunstenaars gekoppeld aan wetenschappers die bezig waren met de ontwikkeling van nieuwe digitale technologieën. De experimenteerdrift van kunstenaars leidde tot een vruchtbare creatieve omgeving. Zo werd er volop geëxperimenteerd met wearable technology, located media en interactieve 3D-omgevingen, die Lillimon ook volop toepaste in zijn werk.

Shifting Optics II. Foto: Gert Jan van Rooij / courtesy Upstream Gallery

Na het BNMI werd Lillemon snel opgepikt; in eerste instantie niet door musea maar door grote reclamebureaus. Ook commerciële partijen zagen in hoe waardevol kunstenaars waren die nieuwe technologieën beheersten. De reclamebureaus gaven Lillemon totale artistieke vrijheid. Hij hoefde zich niet aan te passen aan de wensen van cliënten; het ging andersom. Hij maakte volledig autonome kunst, en als een opdrachtgever het aansprekend vond, kon deze het gebruiken. Zo werkte Lillemon veel samen met het Belgische modehuis Bernard Willhelm, resulterend in compleet bizarre campagnes gemaakt met de nieuwste digitale technieken.

Zijn werk belandde dan niet direct in musea, Lillemon had wel de vrijheid en het geld om naar hartenlust te experimenteren en autonoom werk te blijven maken. Zo is in de serie Apparition of Lupercalia te zien hoe de kunstenaar 3D-technieken gebruikt om online sculpturen te maken.

Hoe Lillemons werk verandert door sociale media

Door de opkomst van sociale media veranderde het gedrag van internetgebruikers het afgelopen decennium drastisch. Weinig mensen zullen tegenwoordig nog aandachtig naar een introspectieve flashanimatie staren. De spanningsboog is korter geworden. Lillemon paste zijn beeldtaal op deze ontwikkeling aan. ‘Op internet is geen plek meer voor schoonheid,’ aldus de kunstenaar. ‘Het gaat te snel; je moet steeds luider en absurdistischer worden om de aandacht van het totaal verzadigde publiek vast te kunnen houden.’ Zijn werk, dat al behoorlijk bizar was, wordt steeds vreemder en vreemder.

‘Op internet is geen plek meer voor schoonheid’

De extreme aanpak werkt. De hysterische en rusteloze beeldtaal sluit aan bij de popcultuur van deze tijd, die steeds extremer lijkt te worden om de aandacht van het publiek vast te houden. Het verbaast niet dat Lillemon werd gevraagd voor samenwerkingen met popartiesten als MGMT, Nicki Minaj en Miley Cyrus. Lillemon: ‘Ik ga alleen commerciële samenwerkingen aan als het nieuwe mogelijkheden voor mijn kunst biedt. Waarom niet de kans grijpen om een publiek van honderdduizenden gillende jongeren te bereiken op gigantische schermen, in plaats van alleen het selecte clubje dat naar musea gaat?’

Behalve de omslag van het introspectieve, onheilspellende karakter naar een vrolijke, extreem kleurrijke poppy beeldtaal heeft de opkomst van sociale netwerken het werk van veel internetkunstenaars ook inhoudelijk veranderd. De gefocuste en solitaire manier waarop werken eerder beleefd werden, heeft plaatsgemaakt voor een ervaring die meer in het teken staat van een gedeelde belevenis.

Een goed voorbeeld hiervan is Lillemons Like to Death. Het is een online kunstwerk, een 3D-sculptuur die bij iedere ‘like’ verder digitaal erodeert. Het is inmiddels tweeënhalfduizend keer geliket en is nog behoorlijk intact, maar bij 20.000 likes zal het vernietigd zijn. Het is een interessante omkering van de ‘like’-cultuur: door op like te klikken zorg je voor de destructie va het werk; als je het écht leuk vindt en het wilt behouden, moet je het dus juist niet ‘leuk vinden.’

De digitale stripclub (werk met Virtual Reality)

Dit commentaar op de banaliteit van de celebritycultuur die zich online op sociale media zoals Instagram manifesteert komt nog sterker naar voren in The Nail Polish Inferno, het werk dat ik in het MOTI in Breda zag. In eerste instantie is het werk vooral volkomen bizar en hysterisch, maar wie langer kijkt ziet niet alleen een interessant artistiek experiment met de mogelijkheden van nieuwe technologie, maar ook een subtiel commentaar op ons online gedrag.

The Nail Polish Inferno is een digitale stripclub waar je belandt als je de Oculus Rift opzet. Overal waar je kijkt zijn psychedelische patronen in extreem felle kleuren, alles is constant in beweging en de virtuele ruimte wordt bevolkt door de absurdistische wezens die vaker in Lillemons werk voorkomen, zoals een alien met een gigantische penis en een suïcidale haai die verliefd is op haar eigen kloon. Het belangrijkste personage is Sheast, een narcistische paarse stripper die geen gezicht heeft, maar wel extreem lange tepels.

Lillemon creëerde Sheast, die hij omschrijft als digitale performancekunstenares, bij wijze van experiment. Hij laat het groteske personage in allerlei werken een rol spelen; zo staat ze model voor olieverfschilderijen maar ze laat zich net zo lief gebruiken voor commerciële reclamecampagnes. Sheast is een extreme uitvergroting van de narcistische online celebritycultuur (momenteel wordt er gewerkt aan haar eigen tv-show).

Onder het excentrieke en hysterische oppervlak van het werk schuilt een intelligente reflectie op de manier waarop we onszelf op internet profileren en op het feit dat we aangetrokken zijn tot steeds extremere beelden.

Kunst in Virtual Reality

Een kunstwerk bekijken door een Oculus Rift is nog maar het begin. Lillemon: ‘Dankzij de mogelijkheden van de Oculus Rift is mijn werk weer introspectiever geworden, net als in het begin. Met zo’n headset op zitten mensen weer heel solitair en gefocust in hun eigen werkelijkheid; het is geen gedeelde ervaring meer zoals Like to Death. Maar het duurt niet lang voordat de virtuele werkelijkheid een gedeelde en sociale beleving wordt. Met de Hololens die Microsoft momenteel ontwikkelt, wordt het mogelijk om een realtime virtueel filter over de fysieke werkelijkheid te projecteren. Dan kan ik totaal gestoorde structuren over de wereld om ons heen ontwerpen. Stel je voor, dan kunnen we allebei vanuit ons eigen perspectief naar een digitaal personage kijken dat tussen ons in zweeft.’

Spectaculair wordt het zeker. Lillemons enthousiasme is aanstekelijk; de gretigheid waarmee kunstenaars zoals hij de prille technieken omarmen is veelbelovend. Het blijft nog even de vraag of hun werk tijdloos genoeg is om langdurig relevant te blijven. Maar in de wereld van hedendaagse kunst, waar lange tijd het idee heerste dat alles al gedaan is en werkelijke vernieuwing niet meer mogelijk was, brengen deze kunstenaars een welkome frisse wind.

Werk van Geoffrey Lillemon is behalve op internet te zien in het MOTI in Breda tot en met 28 juni en in Upstream Gallery tot en met 25 april.