We schrijven oktober 2004: kolonel Moammar Kadhafi zit nog stevig in het zadel in Libië. Sterker nog, na jaren van verwijdering is hij druk bezig de relaties met de rest van de wereld te normaliseren. In deze maand kwam er een eind aan een handelsembargo van Ook Van een internationaal paria veranderde Kadhafi weer in een legitiem handelspartner.

Pas zeven jaar later, februari 2011, werd, met de Arabische Lente en de daaropvolgende Libische Burgeroorlog op komst, het wapenembargo weer Wat er in de tussentijd gebeurde laat zich raden: Kadhafi zag zijn kans schoon om zijn verouderde wapenarsenaal te vernieuwen.

In totaal werden in deze periode alleen al door EU-lidstaten wapens verkocht voor 1,11 miljard euro. Frankrijk leverde straaljagers, Italië helikopters en voertuigen. België zorgde voor kleine en het Verenigd Koninkrijk bracht onder andere communicatiesystemen in. Kort voordat Spanje in 2008 ondertekende dat de handel in clusterbommen verbiedt, gaf het nog toestemming voor de verkoop van deze bommen

Ook Rusland deed goede zaken met de kolonel; het land verkocht hem zowel zwaar militair materieel als kleine wapens. De bedrijven die de wapenhandel dreven, kregen de volle steun van de regeringen van de betreffende landen. Ook gaven deze regeringen de exportvergunningen uit, en hebben verschillende regeringsleiders zich persoonlijk ingezet voor een lobby in Libië.

Werelds grootste wapenbazaar

Rebellen vieren feest als ze een van de paleizen van Kadhafi hebben veroverd op 24 augustus 2011. Foto: Paul Conroy/Hollandse Hoogte
Rebellen vieren feest als ze een van de paleizen van Kadhafi hebben veroverd op 24 augustus 2011. Foto: Paul Conroy/Hollandse Hoogte

De wapens die Kadhafi bemachtigde sloeg hij op in steden verspreid door het hele land. In vrijwel iedere stad lag wel een complex met wel zestig of zeventig opslagdepots. Het voorspelbare gebeurde: bij de verdrijving van Kadhafi in 2011 werden deze depots, net als zijn paleizen, gretig leeggehaald door de rebellen.

Kortom: de zeven vette jaren van Kadhafi, waarin hij legaal en op grote schaal wapens mocht importeren, resulteerden erin dat een keur aan milities – al dan niet jihadistisch van ideologie – met zijn wapens aan de haal ging. ‘Nergens in de wereld zijn zoveel wapens geplunderd als in Libië. Het is onmogelijk te zeggen om welk aantal het precies gaat, maar het zijn er veel meer dan bijvoorbeeld in Albanië,’ zegt emergency director bij Human Rights Watch. Pogingen (bijvoorbeeld vanuit de Amerikaanse overheid) om wapens terug te halen of te vernietigen, konden dat niet verhinderen.

Verspreiding in de regio

Anno 2015 zit Libië opgescheept met een internationaal erkende regering in Tobruq (plus de westelijke stad Zintan) en een door het Libische Hooggerechtshof erkende regering in hoofdstad Elke vorm van centraal gezag ontbreekt en de twee regeringen zien elkaar als nog grotere vijanden dan Al-Qaida en IS. Belangrijker: door de strijd tussen deze twee regeringen en de milities daarachter vallen meer doden dan door de terreur van Al-Qaida en IS

Deze chaos vormt de ideale situatie voor ongecontroleerde wapenhandel. Er wordt tussen Libië, buurlanden en andere conflictgebieden in de regio dan ook bedrijvig gesmokkeld en getransporteerd. Toearegofficieren die voor Kadhafi werkten, hebben na zijn val machinegeweren, voertuigen, antitank- en luchtafweerraketten naar Mali gebracht. Daarmee verrasten ze het Malinese leger en vormden ze in 2012 een serieuze bedreiging voor de

Landmijnen die door België aan Kadhafi zijn geleverd, zijn door jihadigroepen in Algerije ingezet tegen een BP-raffinaderij. Andere door ons buurland aan Kadhafi geleverde wapens zijn door journalisten en VN-staf aangetroffen in Syrië, Gaza en Mali. ‘Libische’ wapens doken ook op in

De chaos in Libië heeft nog een effect: het embargo dat sinds februari 2011 van kracht is, wordt nauwelijks gehandhaafd. Het Libische leger en de politie hebben niet de capaciteit om de enorme hoeveelheden militair materiaal die zijn buitgemaakt uit de depots van Kadhafi te monitoren of te beheren. Egypte en de Verenigde Arabische Emiraten bewapenen de ‘Waardigheid’-milities van de regering in Tobruq, Qatar bewapent de rivaliserende Dageraad-milities van de regering in Tripoli en er zijn illegale transporten onderschept vanuit onder meer Oekraïne, Wit-Rusland en de Balkan.

En zo werden handelaren uit Libië hofleveranciers voor terreurorganisaties die in de regio opereren.

Een van de depots waar Kadhafi zijn wapens had opgeslagen, ten zuiden van de stad Ajdabiya (Libië), op 1 juni 2012. Foto: George Steinmetz/Hollandse Hoogte
Een van de depots waar Kadhafi zijn wapens had opgeslagen, ten zuiden van de stad Ajdabiya (Libië), op 1 juni 2012. Foto: George Steinmetz/Hollandse Hoogte

Wat doen de VN en regeringen in de regio?

De VN hebben een commissie ingesteld om jaarlijks aan de VN te rapporteren over de naleving van een aantal VN-resoluties ten aanzien van Libië. In haar laatste rapportage schrijft dit panel dat het in het merendeel van de gevallen waarbij het wapenembargo wordt geschonden, gaat om illegale handel in wapens en ammunitie vanuit Libië.

Wat voor wapens worden geëxporteerd, waarheen en via welke routes is afhankelijk van de vraag en de mate waarin de grenzen zijn afgesloten. Landen als Mali, Tsjaad, Niger en ook Frankrijk hebben niet de middelen om hun grenzen volledig te bewaken. ‘Op dit moment is de smokkel via Noord-Egypte vrijwel gestopt en gaat er veel via Zuid-Libië en Soedan en dan weer naar Opper-Egypte,’ zegt onderzoeker bij Project Security Assessment in North Africa.

Bron: Moncef Kartas
Bron: Moncef Kartas

De laatste zes maanden is er vooral een duidelijke toename van wapenstromen vanuit onder andere Zuid-Egypte richting Jemen, aldus Kartas. ‘Je kunt grenzen alleen afsluiten tegen wapensmokkel als je met de lokale bevolking in de grensgebieden samenwerkt. Technologie is niet voldoende. In de praktijk komen die samenwerkingen nauwelijks tot stand.’

Herhaalt de geschiedenis zich?

Toen Kadhafi in 2004 beloofde de productie van massavernietigingswapens stop te zetten in ruil voor de mogelijkheid zelf weer wapens te mogen importeren, leek een slag in de War on Terror gewonnen. Maar in werkelijkheid werd de kiem gelegd voor nog meer chaos in het decennium dat daarop volgde.

Wat kan de internationale gemeenschap van deze geschiedenis leren? In ieder geval dat het bijzonder riskant is om op grote schaal wapens te leveren aan landen zonder rechtstaat. Wie handelt met een dictator als Kadhafi, kan er zeker van zijn dat deze wapens vroeg of laat worden ingezet tegen de eigen bevolking.

En doordat er geen middelen zijn om de grenzen goed af te sluiten en de spullen te beheren, is de kans bijzonder groot dat de wapens via doorverkoop, smokkel en diefstal terechtkomen bij groeperingen die direct bijdragen aan falende staten.

In een van de wapendepots in Libië, september 2011. Foto: Moises Saman/Hollandse Hoogte
In een van de wapendepots in Libië, september 2011. Foto: Moises Saman/Hollandse Hoogte

Nog zo’n voorbeeld: Jemen

Een nieuwe militaire crisis vindt op dit moment plaats in Jemen. Saoedi-Arabië leidt een coalitie van Arabische landen tegen Houthi-rebellen die in Jemen de regering buitenspel zette. ‘We zullen net zo lang blijven aanvallen tot het land stabiel is,’ zei de Saoedische minister van Buitenlandse Zaken.

Alsof dat mogelijk is. De Houthi’s hebben de steun van afgezette president Saleh, voormalig bondgenoot van het Westen, van de Saoedische bevolking zelf en tot zeer recentelijk nog van de Emirati’s. De VN heeft nu een wapenembargo tegen de Houthi’s ingesteld, maar niet tegen de leden van de Arabische alliantie. Sterker nog, voor landen als de VS en het Verenigd Koninkrijk is Saoedi-Arabië de grootste afnemer van wapens.

Intussen komen er berichten naar buiten dat het Pentagon militair materieel ‘kwijt is geraakt’ in Jemen ter waarde van een half miljard dollar. Grote kans dat die wapens terecht zijn gekomen bij de Houthi-rebellen of, voor het Westen nog dreigender, bij Al-Qaida.

Grote kans dat de wapens die het Pentagon is kwijtgeraakt terecht zijn gekomen bij de Houthi-rebellen in Jemen

We weten inmiddels ook dat de Jemenitische oud president Saleh, die van het Westen wapens en geld kreeg om de nationale tak van Al-Qaida (AQAP) te bestrijden, het juist met hen op een akkoordje gooide zodat hij meer geld en wapens kon binnenhalen. In 2011, toen ook in Jemen opstanden uitbraken, gaf zelfs een gehele provincie:

Het Libische scenario, waarin een land wapendepot werd voor de hele regio, bevat een duidelijke waarschuwing voor de toekomst: wie wapens levert aan dictators en instabiele regeringen, heeft geen enkele controle over waar die wapens terechtkomen.

Regeringen die hechten aan de naleving van mensenrechten, of dat nu in Libië is of in Jemen, moeten bij hun zoektocht naar oplossingen ook de lange termijn in gedachten houden. De financiële winst die uit wapenverkoop behaald wordt, staat in geen verhouding tot het leed dat soms nog generaties lang doorettert. Een EU die nu met draconische maatregelen vluchtelingenstromen uit Libië wil tegenhouden, heeft wel boter op zijn hoofd als je bedenkt dat menig Europees land heeft verdiend aan de wapens waar deze mensen nu massaal voor vluchten.

Ondanks twee regeringen tegelijk is in Libië iedere burger vogelvrij Wat doe je als je dochter op klaarlichte dag in een nette buurt van Tripoli wordt vermoord? Niets. Want de politie komt toch niet kijken. In Libië heerst, na de val van dictator Khadafi, nu totale wetteloosheid. Gastcorrespondent Eva Ludemann laat de noodkreet van de Libische bevolking horen. Lees de reportage van Eva uit Libië hier terug Explainer: Waar komt alle onrust in Jemen vandaan? Waar komen de onlusten in Jemen vandaan? En wat hebben Saoedi-Arabië en Iran ermee te maken? Johannes Makar duidt de recente ontwikkelingen. Lees de explainer hier terug