‘Yes, I did it!’ Joey knijpt mijn hand fijn. Ik zie dat hij me het liefst om de hals zou willen vliegen, maar hij kent de regels. Hier in de gevangenis is fysiek contact dat verder gaat dan een handdruk streng verboden.

Joey gaf ik het afgelopen semester academische vaardigheden. Hij heeft een welverdiende A voor zijn eindpaper gekregen. Hij schreef een scherpe brief aan president Barack Obama. De Verenigde Staten presenteren zich als hoeder van gelijke kansen en democratische waarden aan de rest van de wereld, maar zijn niet in staat om hun eigen kloof tussen arm en rijk te overbruggen, stelde Joey. Elk kind zou zich op school moeten kunnen ontwikkelen om de belofte van de Amerikaanse droom waar te maken.

Joey kent de realiteit achter die droom. Hij groeide op in een straatarme familie en volgde vanaf zijn dertiende geen onderwijs meer. Nu is hij onbeschrijfelijk trots op zijn cijfer. ‘Dit ga ik opsturen aan mijn dochter! Eindelijk kan ik haar een keer wat positiefs vertellen. Ze zal zo blij zijn.’

Joey is inmiddels achter in de vijftig en zit in totaal al meer dan 35 jaar vast. De laatste keer dat hij werd berecht, kreeg hij levenslang voor het stelen van een kopieerapparaat. Dat kan in Californië omdat hier jarenlang de three strikes-wet van kracht was. Bij de derde veroordeling kreeg een verdachte automatisch 25 jaar tot levenslang opgelegd, ongeacht de zwaarte van

De wet is inmiddels aangepast en Joey komt in principe in aanmerking voor strafvermindering, maar de commissie die over vervroegde vrijlating gaat, heeft hem nog niet die kans gegeven. Joey heeft goede hoop voor de volgende beoordeling, omdat hij nu meedoet aan het universitaire lesprogramma in de gevangenis.

Dit verhaal laat zien hoe de zogenoemde school-to-prison pipeline in Amerika omgedraaid kan worden. Na een jarenlange focus op massale opsluiting is er in de Verenigde Staten nu weer aandacht voor de herintegratie van ex-gevangenen in de maatschappij. Onderwijsprogramma’s kunnen hen helpen bij het vinden van werk. Ze dragen bovendien bij aan het ontwikkelen van een kritische blik op het Amerikaanse strafsysteem en de onderliggende maatschappelijke verhoudingen, zo blijkt uit gesprekken met mijn studenten.

Gevangenen van de Maricopa gevangenis in Phoenix (VS) verrichten gemeenschapswerk. Foto: Scott Houston / Hollandse Hoogte

Hoe de rehabilitatie en herintegratie verdwenen...

Het programma waar mijn cursus deel van uitmaakt, is het enige in Californië dat in een echt klaslokaal ín de gevangenis gegeven wordt. Studenten leren niet alleen in hun cel, maar in interactie met anderen en de opleiding is geaccrediteerd. Deelnemers zijn razend enthousiast en er zijn lange wachtlijsten.

Dit in tegenstelling tot de meeste andere Californische gevangenissen. Daar is de keuze voor een activiteitenprogramma snel gemaakt. Je kunt naar de Alcoholics Anonymous of de Narcotics Anonymous, verder is er niets te doen. Dit komt mede doordat veel gevangenissen verder van de grote steden waar de professionals wonen die tijd willen en kunnen steken in activiteitenprogramma’s. Sinds de jaren negentig zijn bovendien geleidelijk alle programma’s die gericht waren op rehabilitatie en herintegratie wegbezuinigd.

Gevangenen worden gezien als inherent kwaadaardige mensen die zo lang mogelijk buiten de samenleving geplaatst moesten worden

Er is namelijk een fundamentele verschuiving opgetreden in het politieke denken over gevangenisstraffen. Tot de jaren zeventig werd gedacht dat criminelen te ‘repareren’ vielen. Ze werden gezien als mensen die fouten hadden begaan, mede door toedoen van hun moeilijke levensomstandigheden. Binnen de gevangenis was veel ruimte voor therapie, onderwijs, het leren van handvaardigheden en sociale vaardigheden.

Eind jaren zeventig begon de ‘war on drugs’ en nam het aantal gevangenen exponentieel toe. Politici pleitten voor harde bestraffing van deelname aan gangs en drugsdelicten. Zwarte en latino mannen uit arme wijken stroomden Nieuwsberichten over seriemoordenaars en kinderverkrachters leidden tot publieke angst, maar ook de berichten over de acties in de gevangenis van militante strijders binnen de burgerrechtenbeweging, voedden de vraag naar een strenger gevangenisregime. Gevangenen werden nu gezien als inherent kwaadaardige mensen die uit veiligheidsoverwegingen zo lang mogelijk buiten de samenleving geplaatst moesten worden. Het idee dat mensen een tweede kans verdienen, verdween en de gevangenisstraffen voor relatief lichte vergrijpen werden Hoewel de criminaliteit al sinds de jaren negentig daalt, wordt vooral veel geld gestoken in het bouwen van nieuwe gevangenissen en niet langer in programma’s voor

...en hoe ze weer terugkwamen

Nu, ruim dertig jaar later, is gebleken dat massale opsluiting averechtse effecten heeft. De levensomstandigheden in de overvolle gevangenissen zijn mensonterend. Alleen al in Californië zitten ten minste 2.000 mensen in eenzame opsluiting, wat betekent dat ze 23 uur per dag in een cel zonder natuurlijk licht zitten, Het gebrek aan psychologische en medische zorg is een probleem dat steeds schrijnender wordt aangezien de gevangenisbevolking steeds ouder wordt door de lange gevangenisstraffen.

De protesten tegen de ongelijke berechting van latino’s en Afro-Amerikanen nemen bovendien toe. Tegenwoordig loopt één op de drie volwassen zwarte mannen het risico om in de gevangenis te belanden. Bij witte mannen is dat één op de Volgens rechtsgeleerde Michelle Alexander zijn de toestanden in Amerikaanse gevangenissen niet los te zien van diepgeworteld racisme. Ze ziet de massale opsluiting van zwarte Amerikanen als een voortzetting van de slavernij en de daaropvolgende Jim Crow-wetten. De raciale segregatie die al bestond, wordt in stand gehouden, omdat veroordeelde zwarte Amerikanen niet alleen hun vrijheid, maar ook hun burgerrechten verliezen.

Begin september zijn in Californië maatregelen genomen om het gebruik van eenzame opsluiting De noodzaak tot hervorming van het bestaande strafsysteem is ook doorgedrongen in Washington. Barack Obama bezocht recent als eerste zittende president een federale gevangenis en sprak daar over de noodzaak om de drugswetten te hervormen die hebben gezorgd voor een Ook zijn de Pell Grants, onderwijsbeurzen voor gevangenen, weer in ere hersteld. Dit betekent dat er meer onderwijsprogramma’s zullen verschijnen in de gevangenis. Het idee dat onderwijs op verschillende niveaus, van het leren van vaardigheden zoals internetbankieren tot academische opleidingen, helpt bij de herintegratie van ex-gevangenen is terug van weggeweest. Onderzoek wijst uit dat de kans op recidiven met 43 procent verkleind wordt als gevangenen onderwijs hebben gevolgd voor hun vrijlating. Bovendien zijn de kosten voor levensonderhoud in de VS sterk gestegen de afgelopen jaren. Het is bijna noodzakelijk geworden om een baan te hebben op college-niveau om een familie te kunnen onderhouden. Het volgen van onderwijs in de gevangenis kan zo een weg zijn uit de armoede voor niet alleen ex-gevangenen, maar ook hun

Gevangenen van de Maricopa gevangenis in Phoenix (VS) verrichten gemeenschapswerk. Foto: Scott Houston / Hollandse Hoogte

De integrale aanpak van Danny en Steven

Danny en Steven zijn blij met deze ontwikkeling. Ze zien toegang tot onderwijs als een van de belangrijkste voorwaarden voor de emancipatie van gevangenen en ex-gevangenen. Zelf zijn ze het beste voorbeeld van die emancipatie. Beiden zijn eind dertig en hebben zo’n vijftien jaar vastgezeten voor gang-gerelateerde misdrijven - respectievelijk een schietpartij met dodelijke afloop en het aanvallen van een politieagent. Ze studeren nu, na hun vrijlating, aan de prestigieuze universiteit van Berkeley. Bij hun eerste ontmoeting in de bibliotheek kwamen ze erachter dat ze allebei jaren in de isoleercel van de beruchte Pelican Bay maximum security-gevangenis hadden gezeten.

De twee mannen hebben samen het Underground Scholars Initiative opgericht, een supportgroep voor ex-gevangenen die nu in Berkeley studeren. Hun organisatie helpt studenten bij de transfer van het naar de universiteit, maar biedt ook advies bij het vinden van huisvesting en het aanvragen van beurzen. ‘Onderwijs alleen is niet voldoende om mensen te laten reïntegreren,’ zegt Steven. ‘Zonder dak boven je hoofd en brood op de plank red je het niet. Dan ben je snel weer heroïne aan het spuiten en aan het gangbangen.’

Steven werd na zijn gevangenisstraf met tweehonderd dollar en het adres van een reclasseringsambtenaar bij de bushalte afgezet. Hij sliep onder een brug en in een opvang voor daklozen tot hij iemand ontmoette die hem een baantje aanbood. ‘Dat gebeurde alleen maar omdat ik wit ben. Als ik zwart was geweest, had ik die eerste kans niet gekregen,’ zegt Steven.

‘Nu weet ik wat institutioneel racisme is en hoe armoede en structurele uitsluiting van latino’s mijn wijk heeft gevormd’

De toegang tot onderwijs heeft van Danny en Steven niet alleen studenten gemaakt, maar ook activisten. Volgens de Underground Scholars is een integrale aanpak nodig om een einde te maken aan de desastreuze effecten van het Amerikaanse strafsysteem. Ze zijn bijvoorbeeld actief betrokken bij een campagne die ervoor pleit dat het hokje ‘wel/geen strafblad’ verdwijnt van sollicitatieformulieren. Mensen met een strafblad hebben ook geen recht op sociale huisvesting in Californië, die wet moet eveneens worden aangepast, vinden ze.

Hun langetermijnvisie is gericht op de onderliggende oorzaken van criminaliteit. Danny vertelt hoe hij door zijn studie vraagtekens leerde plaatsen bij de Amerikaanse retoriek van individuele verantwoordelijkheid voor maatschappelijk slagen of falen. ‘Eerst dacht ik: I did the crime, now I have to do the time. Nu weet ik wat institutioneel racisme is en hoe armoede en structurele uitsluiting van latino’s mijn wijk, inclusief de gangs, heeft gevormd.’ Een structurele aanpak van racisme en onderwijs dat aansluit bij de belevingswereld van zwarte en latino jongeren zal eerder leiden tot een vermindering van criminaliteit dan lange gevangenisstraffen volgens Danny en Steven.

Deze nadruk op duurzame sociale verandering zag ik ook in het paper van Joey. Onderwijs biedt hem niet alleen hoop op werk na zijn vrijlating, het biedt hem ook de mogelijkheid om zijn eigen visie te ontwikkelen. De analyse van mensen die zelf de gevangenis vanbinnen hebben gezien, kan bijdragen aan het ontwikkelen van alternatieven voor het uit proporties gegroeide Amerikaanse strafsysteem.

Zelfs achter de snelheidsborden in St Louis gaat racisme schuil In Amerika zitten 2,3 miljoen mensen in de gevangenis. Een groot deel daarvan is zwart. Dat zoveel zwarten in de cel belanden komt deels door de snelheidsborden, zo blijkt in St. Louis. Geen wonder dat zovelen hier ook de afgelopen dagen weer de straat op gingen. Lees het stuk hier terug In Denemarken wonen gedetineerden samen met studenten (en het werkt!) Ik woonde drie maanden in Pension Skejby in de Deense stad Aarhus. Daar brengt een aantal gedetineerden het laatste deel van hun straf door met studenten. Een uniek concept in de wereld. En de resultaten zijn opmerkelijk: gedetineerden recidiveren veel minder snel. Lees het stuk hier terug