Lukt het Son of Saul de Holocaust te tonen zoals die was?

Een groep joodse mannen, vrouwen en kinderen komt een groezelig verlichte ruimte binnen. Ze moeten zich uitkleden en het nummer van hun kledinghaakje goed onthouden. Er wordt gezegd dat ze soep zullen krijgen, daarna te werk gesteld worden, maar eerst moeten douchen. Als iedereen naakt is, wordt de groep door Sonderkommando’s naar een aangrenzende doucheruimte geleid.

Als de gaskamer wordt gesloten breekt er na luttele seconden paniek uit. Er wordt gegild en op de stalen deuren gebonkt. De Sonderkommando’s Lees hier getuigenissen van Sonderkommando’s. gaan ondertussen gehaast door de kleding aan de haakjes, op zoek naar kostbaarheden. Binnen een mum van tijd neemt de stilte bezit van de doucheruimte. Als de deuren opengaan, worden de Sonderkommando’s door SS’ers toegeschreeuwd dat ze de ‘stukken’ naar de ovens moeten brengen en de ruimte moeten reinigen. Dat moet grondig gebeuren, maar mag niet te lang duren. De volgende groep Joodse mannen, vrouwen en kinderen staat al klaar.

Deze beginscène van de recent uitgekomen film Son of Saul is uitermate confronterend. Je wordt als kijker direct en zonder waarschuwing meegenomen in de machinerie van het vernietigingskamp Auschwitz. Er is geen opbouw of introductie, de kijker krijgt het meteen voor de kiezen.

YouTube

Het verhaal en de techniek

Eerst het verhaal. Son of Saul handelt over Sonderkommando Saul Ausländer, die te werk is gesteld in de gaskamers van het vernietigingskamp Auschwitz. Als hij in een van de slachtoffers zijn zoon herkent, stelt Saul alles op alles om diens lichaam uit de verbrandingsoven te houden en hem te begraven zoals Joodse gebruiken voorschrijven – begeleid door een rabbi en de klanken van de kaddisj. Parallel daaraan is te zien hoe het Sonderkommando waar Saul toe behoort zich voorbereidt om in opstand te komen en zo hun onvermijdelijke lot af te wenden. De film is fictief, maar gedeeltelijk gebaseerd op getuigenissen van Sonderkommando’s die begraven werden in flessen op het kampterrein.

YouTube

Is de film daarmee de ‘ultieme’ Holocaustfilm? Op zichzelf wel, maar in breder perspectief is de film wel degelijk problematisch

Dan de techniek. De film brengt voornamelijk het hoofdpersonage in beeld, vaak zelfs langere tijd in close-up. Van de omgeving, die altijd onscherp wordt weergegeven, is bijzonder weinig te zien. De uitzichtloze situatie van Saul komt zodoende pontificaal in beeld, het gegil van de slachtoffers en het gebrul van de Duitsers verdwijnt naar de achtergrond. Dat werkt bijzonder desoriënterend. Regisseur László Nemes laat in zijn debuut de Holocaust zien zonder de dramatische effecten overdadig te etaleren.

Dit unieke verhaal én de bijzondere techniek hebben een confronterende, rauwe film opgeleverd. Een film bovendien die het geëmotioneerde debat over de vraag hoe de Holocaust verfilmd moet worden op een bijzonder punt heeft gebracht. Waar bij eerdere films de meningen onoverbrugbaar verdeeld waren, is er nu louter lof voor Son of Saul. Is de film van Nemes daarmee de ‘ultieme’ Holocaustfilm? Op zichzelf wel, maar in breder perspectief is de film wel degelijk problematisch.

Waarom de film zo goed is

Een belangrijke stem in dit debat is die van Claude Lanzmann, die in 1985 de ruim negen uur durende documentaire Shoah uitbracht. Hier kun je een deel van Shoah bekijken. Uitgangspunt was dat het onmogelijk is om de Holocaust zelf in beeld te brengen.

Daarom liet de Fransman het verleden ín het heden zien: met getuigenissen van slachtoffers, maar ook van omstanders en daders. Ook filmde Lanzmann het ‘schuldige landschap’ – de plekken waar eens de vernietigingskampen stonden. Lanzmanns documentaire is door zijn opzet zowel monumentaal als onmogelijk: de film is indringend en compromisloos. Maar wie is in staat om een film van bijna tien uur uit te zitten?

Het mocht niet verbazen dat Lanzmann enkele jaren later een van de grootste criticasters was van de film Schindler’s List, die Steven Spielberg in 1993 uitbracht. De Franse documentairemaker beschuldigde Spielberg van Shoah business: het uitventen van het leed van de slachtoffers van de Holocaust. Spielberg zou van dezelfde dramatische effecten gebruikmaken als in Jurassic Park, de rampenfilm die eerder dat jaar uitkwam. Daarmee trivialiseerde hij de Holocaust in ernstige mate, aldus Lanzmann. Andere kritiek was dat Schindler’s List het verhaal vertelt van een groep Joden die de Holocaust wist te overleven.

Daarmee zou het verhaal precies niet de essentie laten zien van de Holocaust: namelijk de vernietiging van een bevolkingsgroep.

In het licht van die kritiek lijkt Son of Saul een film die alle partijen kan bekoren. De film gaat niet mee in de gaskamer en ontziet daarmee de slachtoffers van voyeurisme. De fictieve vertelling van Nemes is bovendien erg realistisch verbeeld, zozeer zelfs dat Lanzmann zijn waardering uitsprak voor de film. Hij kwalificeerde Son of Saul als een ‘anti-Schindler’s List-film.’ En in tegenstelling tot Shoah vormt de speelduur geen grotere opgave dan de gemiddelde bioscooptitel.

De film ontmenselijkt de slachtoffers

Toch valt er wel degelijk wat aan te merken op de film.

Saul Ausländer is afgestompt en voert zijn taak als Sonderkommando onbewogen uit. Het is bekend dat wanneer iemand een traumatische ervaring ondergaat, hij vervreemdt van de werkelijkheid en emotionele gebeurtenissen niet doordringen. De film verbeeldt dit met de gekozen techniek treffend.

Schindler’s List is op verschillende momenten indringender dan Son of Saul

Maar door dit perspectief krijgt de kijker weinig mee van de emoties van de mannen, vrouwen en kinderen wanneer zij zich uitkleden en de gaskamer ingeleid worden. Zij komen nauwelijks in beeld en als ze in beeld komen, is het vooral als groep slachtoffers.

Als de deuren van de gaskamer dan weer opengaan, liggen de lichamen verstrengeld op elkaar. De Duitsers hebben het over ‘stukken’ en zo worden de lichamen ook verbeeld: als een stapel ontmenselijkte lijken, opnieuw onscherp en zeer fragmentarisch in beeld gebracht. Maar iedereen die vergast werd in Auschwitz of ieder ander concentratiekamp was een mens met een eigen verhaal, identiteit en integriteit. Dus ja: de slachtoffers wordt elk voyeurisme bespaard, maar wordt hun wel recht gedaan door ze zo te ontmenselijken?

De kracht van Schindler’s List is juist dat de slachtoffers als volwaardige mensen te zien zijn. Mensen waarmee we ons kunnen identificeren. Zodoende is Schindler’s List op verschillende momenten indringender dan Son of Saul.

De film is niet pijnlijk genoeg

Uit de getuigenissen van de Sonderkommando’s spreken gruwelijke details. Zoals die van de Hongaarse Jood Miklós Nyiszli, Lees hier een deel van de getuigenis van Miklós Nyiszli. een Auschwitzarts die onder Josef Mengele te werk werd gesteld. Hij schrijft dat na het openen van de deuren de lichamen niet verspreid door de ruimte lagen, maar op een stapel. Dit omdat het gas zich vanaf de betonnen vloer naar het plafond verspreidde, iedereen zich een weg vocht naar de hogere luchtlagen van de ruimte, en in een strijd om de laatste hap zuurstof kleine kinderen, ouderen en andere zwakkeren door sterkere slachtoffers werden vertrapt. De lichamen die onderop lagen, hadden schrammen, bloeduitstortingen en verminkte hoofden.

Zulke details doen pijn. Liever lees je ze niet, laat staan dat je ze wilt zien. Toch zijn dergelijke details onlosmakelijk verbonden met de Holocaust en met de ervaringen van een Sonderkommando. Ze niet tonen, vertelt niet het hele verhaal. Bovendien verlicht het de kijkervaring.

En dus is het niet alleen de vraag hoe de Holocaust verbeeld moet worden, maar ook welke impact een film over dit onderwerp op de kijker dient te hebben. Son of Saul laat de Holocaust op een rauwe en confronterende wijze zien, en is met integriteit gemaakt. Maar niet alleen ontziet regisseur Nemes de slachtoffers, ook spaart hij de kijker.

En een film over de Holocaust moet zijn kijkers bij voorkeur juist niet sparen, hoe pijnlijk en indringend de kijkervaring daarmee ook wordt. Son of Saul is een film van hoogstaande kwaliteit, maar de ultieme verfilming van de Holocaust is hij niet.

Lees verder:

De mythe van de atoombom die 69 jaar geleden een einde maakte aan de Tweede Wereldoorlog Vandaag is het precies 69 jaar geleden dat Japan zich overgaf en de Tweede Wereldoorlog ten einde kwam. Dat had alles te maken met de twee atoombommen op Hiroshima en Nagasaki, zo luidt het standaardverhaal. In dit stuk laat ik zien dat het in werkelijkheid heel anders ging. Lees hier dit stuk van Niels Mathijssen Een concentratiekamp in je achtertuin Historicus Boyd van Dijk (1987) schreef een prachtig boek over de omwonenden van Kamp Vught, het meest dodelijke concentratiekamp van Nederland tijdens de Tweede Wereldoorlog. Door niet te oordelen toont de auteur ons het grijze gebied tussen schuld en onschuld. Lees hier dit stuk van Vera Mulder Mini-docu: Miljoenen Syriërs zijn op de vlucht. Dit is het verhaal van Hassan, opgevangen in Haarlem Filmmaakster Jiska Rickels trok zich het lot aan van vluchtelingen die worden opgevangen in de voormalige Koepelgevangenis in haar woonplaats Haarlem. Daar leerde ze de levens kennen van de mensen die ze ontmoet. Een van hen is Hassan, uit Hama, een stad bij Homs, in Syrië. Ze besluit hem te filmen. Het resultaat: een indringende vertelling. Bekijk hier deze mini-docu