‘Wachten. Uren zit ik op een betonblok. Uren ijsbeer ik twee meter heen, twee terug. De dag kruipt voort in ledigheid. ’s Nachts dwingt de kou me onder een smerige deken. Ik slaap niet.’

‘Mijn hoofd is een spookhuis, het gilt en giert. Het ergste van de dageraad is de zekerheid dat hij niets verandert. Evenmin als de duizend dagen die komen iets zullen veranderen. Wachten. De eenvoudigste dingen zijn een probleem. Honger, kou, verveling. Zoiets stoms als moeten pissen, vragen om te mogen, de ontdekking dat het verschil tussen een wc of in je broek pissen een kwestie is van smeken. Boeien om. De wc-deur blijft open. Een agent achter me die zegt me dat ik moet opschieten.’

Zo beschrijft historicus Michiel Scholtes zijn eerste dagen in de cel van een Frans politiebureau, nadat hij in augustus 1987 door de douane op zee was gepakt op een zeilschip vol hasj. Scholtes, die als student droomde van een rechtvaardiger wereld, wordt na een rommelig proces veroordeeld tot tien jaar cel.

Fotograaf Jan Banning opent zijn boek Law & Order met het verhaal van Scholtes. En hoewel het amper vijf bladzijden lang is, maakt het indringend duidelijk wat gevangenisstraf met mensen doet – en hoe zinloos het is.

Nooit zegt iemand: ik heb mijn les geleerd

‘Ik kijk veel naar de gevangenen,’ schrijft Scholtes. ‘Ik voel hun achterdocht, gekten, benauwenis, frustraties. Na zondags bezoek van buiten zie je gebogen hoofden, kromme ruggen, starende blikken. Pijn van steeds afscheid nemen, van het knappen van sociale verbanden die als reddingsboei hadden kunnen dienen. Huwelijken lopen stuk, vriendschappen verleppen. Ik zie wie zich groothoudt, wie geen illusies meer koestert. En nooit zegt iemand: ‘Ik heb mijn les geleerd, als ik vrijkom zal ik braaf zijn, kansen grijpen en leven als een burgerman.’

Het archief van afgesloten zaken van de Magistrate’s Court in Kampala. Foto: Jan Banning

Law & Order is een bijzonder boek van een bijzondere fotograaf. Jan Banning maakte eerder fotografische kunstprojecten als Bureaucratics, Troostmeisjes en Down & Out in the South.

Voor fotografeerde hij bureaucraten in acht landen in hun natuurlijke habitat, achter vaak sjofele bureaus met stapels documenten in propvolle kantoortjes. In Law & Order stort hij zich op het strafrecht. Banning is gegrepen door de vraag waarom we eigenlijk straffen. Dat gebeurt namelijk niet alleen om misdrijven te vergelden, maar ook om te zorgen dat criminelen van hun fouten leren. Niet voor niets spreken de Amerikanen van een Department of Corrections.

Het probleem is dat vrijwel niemand opknapt van een gevangenisstraf. Hoewel politici, journalisten en kiezers over de wereld blijven geloven in streng straffen, weten criminologen al decennia dat het niet erg effectief is. Straf schrikt niet af en de meeste gedetineerden vallen weer terug in oude fouten.

Maar op de een of andere manier dringen deze harde statistieken en wetenschappelijke inzichten maar niet door tot het publieke debat. En dus ook niet tot de politiek.

Gevangenis in Bois-d’Arcy, Frankrijk. De gevangenis heeft een capaciteit van vijfhonderd personen, maar huisvest er zo’n tweehonderd meer op het moment dat Jan Banning er fotografeert. Foto: Jan Banning
Een gevangene in zijn kamer in Maison D’Arrêt, Douai, 2013. Foto: Jan Banning

Law & Order probeert dat debat open te breken, door het combineren van wetenschap, journalistiek en fotografie. Die verschillende disciplines versterken elkaar en vullen elkaar aan. Het Duitse Max Planck Instituut voor Buitenlands en Internationaal Strafrecht levert in het boek de wetenschappelijke en statistische onderbouwing.

De huiveringwekkende statistieken over de Amerikaanse gevangenissen (de hoogste detentiecijfers ter wereld, hoger dan in Rusland, China en Saoedie-Arabië) illustreert Banning met de kille foto’s die hij schoot in Amerikaanse gevangenissen. Daar worden mensen op industriële wijze opgesloten en uitgebuit met dwangarbeid. In veel staten worden zwangere vrouwen tijdens de bevalling en zelfs tijdens de weeën vastgeketend aan hun bed.

Achter de tralies gaat het vooral om straf en vernedering

De wanhoop, eenzaamheid en angst waar de Nederlander Michiel Scholtes over schrijft, zijn terug te vinden in de beklemmende foto’s van Franse gevangenissen. Het is duidelijk: niemand komt onbeschadigd uit zo’n instelling.

In de woorden van Scholtes: ‘Bibliotheken zijn volgeschreven over de oorzaken van criminaliteit en hoe die te bestrijden. Gevangenissen zouden een positief antwoord moeten geven. Welnu, als het doel is dat gevangenen hun levens beteren, waarom zijn gevangenissen dan voornamelijk strafinrichtingen, oorden van vernedering, goedkope leveranciers van repressie, poelen van leed in plaats van oorden van hoop? Van die vraag heb ik blijvend last.’

Om een goed internationaal beeld te krijgen heeft Banning in vier landen gefotografeerd: de Verenigde Staten, Colombia, Frankrijk en Oeganda.

Fotograferen in gevangenissen ligt gevoelig, ontdekte hij al gauw. Hij kreeg opnieuw te maken met gekmakende bureaucratie die hij had leren kennen bij het maken van Bureaucratics. Dit gevangenisproject was volgens hem ‘een hel’ om te maken.

Kirinya Main Prison in Oeganda, deze gevangenis is gebouwd voor ongeveer driehonderd gevangenen, maar huisvest er ongeveer negenhonderd. Foto: Jan Banning
Een bijeenkomst van gedetineerden met levenslang in de Georgia State Prison. Foto: Jan Banning

Gek genoeg ging het in Oeganda het makkelijkst. Daar deden de autoriteiten niet moeilijk en kon hij in de gevangenissen ongestoord fotograferen. Banning omschrijft de sfeer als ‘bijna zachtmoedig’, en zo zien de foto’s er ook uit.

Schijn bedriegt uiteraard: ‘Opsluiting tussen ratten en kakkerlakken, met forse risico’s op besmettelijke ziekten, is ook voor een arme Oegandees natuurlijk een beproeving.’

Ontsnappen is moeilijk, zelfs na je vrijlating

De harde, kille en technocratische aanpak van Frankrijk en de Verenigde Staten is op de foto’s terug te zien. Ze stralen een industriële lelijkheid en hardheid uit. Duidelijk is: dit systeem houdt zichzelf in stand. Want als gevangenen al vrijkomen (Amerikaanse rechters zijn dol op levenslang), dan hebben ze als ex-gedetineerden maar heel weinig kans om een normaal leven op te bouwen. Vroeg of laat belanden ze weer achter de tralies.

De meesten zitten vast voor drugs of een aan drugs gerelateerd misdrijf. Het boek van Banning komt wat dat betreft op een goed moment. Barack Obama heeft als eerste Amerikaanse president ooit een gevangenis bezocht en duidelijk gemaakt dat het

Een halve eeuw geleden begon Amerika aan een ‘war on drugs’, maar nu steeds meer staten cannabis legaliseren, is het duidelijk dat het gezond verstand daar – eindelijk – aan het doorbreken is.

‘Law & Order’ van Jan Banning is uitgegeven door Ipso Facto en is te bestellen via


Rechter Benjamin J. Odoki in zijn kantoor in Kampala. Foto: Jan Banning


Dominique Lottin, eerste president van het Palais de Justice in Douai. Foto: Jan Banning