Jonathan Franzen is een navelstaarder en een wereldreiziger, een entertainer en een cultuurduider, een komiek en een stuk chagrijn. Zijn romans zijn taai en toegankelijk, groots en intiem, ze worden verslonden door bleke literatuurnerds en gebruinde strandvakantielezers.

Kortom: Franzen is niet het soort schrijver dat je makkelijk vangt in een eenduidig signalement. Toch weten we, na vijf romans en een handvol essaybundels, wel ongeveer wat typisch Franzen is. Hij is tegelijk veelzijdig en herkenbaar. En aan die herkenbaarheid zit een risico: een schrijver die al te zwaar teert op geslaagd eerder werk is al snel vervelend. Wat aanvankelijk een bewijs van originaliteit was, duidt in een volgend boek op een gebrek aan inspiratie, en het werk wordt een plichtmatige herhalingsoefening.

Illustratie: Gill Chantler

Grote kans dat Franzen het daar mee eens zou zijn. In zijn essay ‘On Autobiographical Fiction’, opgenomen in de bundel Farther Away, schreef hij:

‘As a writer, nowadays, you owe it to your readers to set yourself the most difficult challenge that you have some hope of being equal to. And if you do this, and you succeed in producing a reasonably good book, it means that the next time you try to write a book, you’re going to have to dig even deeper and reach even farther (…). And what this means, in practice, is that you have to become a different person to write the next book.’

Met andere woorden: het houdt nooit op. Gemakzucht is wel het laatste dat de schrijver zich kan veroorloven, en gebrek aan inspiratie is een onvermogen om dieper te graven.

Laten we samen een boek lezen. Deze maand: ‘Zuiverheid’ van Jonathan Franzen De veellezer en de weiniglezer zijn allebei te-weinig-lezers. De veellezer klaagt dat hij hoogstens één roman per week leest. De weiniglezer klaagt dat hij alleen nog maar op vakantie leest. Voor allebei de groepen roep ik nu een leesclub in het leven voor lezers die samen tenminste een roman per maand willen lezen. Lezen jullie mee?
Lees hier de introductie van deze serie

Is Zuiverheid typisch Franzen? En wat is dat dan?

In lezen we Zuiverheid met Franzens vorige werk in het achterhoofd – en dan vooral de ambitieuze romans waardoor hij over de hele wereld bejubeld werd, en soms gehaat: De correcties (2001) en Vrijheid (2010).

In hoeverre is Zuiverheid anders? Is Franzen inderdaad een nieuw persoon geworden, of in elk geval, een nieuwe schrijver? Graaft hij dieper? Reikt hij verder? Is hij een nieuwe weg ingeslagen? Een zijpad, desnoods? En misschien wel de belangrijkste vraag: is Zuiverheid beter dan zijn vorige werk? Waarom wel of niet?

Maar voor we überhaupt aan die vragen toekomen: typisch Franzen – wat ís dat eigenlijk?

Introspectie en grootschaligheid

Wat Franzens drie grote romans gemeen hebben, is een combinatie van introspectie en grootschaligheid. Zijn blik is sterk gericht op de binnenwereld van zijn personages: hun diepste pijn, schaamte en verlangens. En tegelijkertijd onderzoekt Franzen de grotere mechanismen die de karakters van zijn personages vormen (of verpesten). Afkomst, familie, nationale en geopolitieke drama’s. Problemen die hele samenlevingen – niet alleen de Amerikaanse – aangaan.

Illustratie: Gill Chantler

In Zuiverheid krijgen die problemen ook nog eens een historische context. Een groot deel van het verhaal speelt zich in Oost-Duitsland af, voor en na de Val van De Muur. Op zijn kritische, spottende manier schetst Franzen een raak portret van het leven in de DDR:

‘De republiek was bijna deerniswekkend Dúits in haar hang naar consistentie en het correct volgen van procedures, als een overijverig kind dat constant indruk probeerde te maken op de grote sovjetbovenmeester.’

De – prima – vertaling is overigens van Peter Abelsen, Anneke Bok en Rob van der Veer.

Het Oost-Duitse deel van de roman is meer dan een historisch uitstapje. Oost-Duitsland is een essentieel onderdeel van Andreas Wolf, een van de hoofdpersonen. Oost-Duitsland heeft hem gemaakt en gebroken - vooral gemaakt. Hij was de juiste man op de verkeerde plek, en Oost-Duitsland katapulteert hem richting roem, macht, en voluptueuze Hollywoodactrices.

Franzen heeft de historische achtergrond bovendien nodig voor misschien wel het belangrijkste cultuurkritische thema van het boek: de tirannie, of de totalitaire dictatuur van het internet. Zonder het leven in onze huidige samenleving direct te vergelijken met de DDR, laat Franzen zien dat het internet angstaanjagend totalitaire trekken heeft. Eraan ontsnappen is geen optie, je kunt je er niet níet tot verhouden. Iets wat hij ook in interviews verder uitlegde.

Met die nadruk op het verleden graaft Franzen dieper, reikt hij verder, dan in zijn vorige romans. En trouwens ook met de locaties, en de rol die ze spelen. Franzen heeft altijd gehouden van schimmige landen, hele of halve bananenrepublieken. In De correcties is er het criminele, corrupte broeinest Litouwen, in Vrijheid Paraguay, waar Joey Berglund met een voormalig legerofficier onderhandelt over een partij verroeste auto-onderdelen. In Zuiverheid neemt Franzen ons mee van Californische kraakpanden en boshutjes, naar grauw Oost-Duitsland en naar paradijselijke Zuid-Amerikaanse jungleoorden, volstrekt afgesloten van de bewoonde wereld.

Is Zuiverheid beter dan De correcties en Vrijheid?

Een krankzinnige, maar niet per se onrealistische plot, evenveel aandacht voor de grote verhalen van onze tijd als voor de tijdloze vreugde en ellende van zijn hoofdpersonen – plus een overtuigende duik in het nabije verleden. Zuiverheid is zonder twijfel typisch Franzen. Je zou kunnen zeggen dat Zuiverheid méér Franzen is dan Vrijheid en De correcties: nog ambitieuzer, gedurfder, grootschaliger en intiemer.

Illustratie: Gill Chantler

Maar helaas is Zuiverheid ook méér Franzen in de zwakke punten. De soepele, spreektaalachtige stijl van zijn vorige romans lijkt hier vaak onverzorgd, en soms ronduit lelijk. De personages zijn regelmatig vervelend grotesk in plaats van fascinerend raar, en de plot is even inventief als vergezocht. Franzen lijkt met Zuiverheid niet zozeer een andere persoon, of andere schrijver geworden, als wel méér de schrijver die hij al was - met alle voor- en nadelen die daarbij horen.

Zuiverheid is niet Franzens meesterwerk, maar de roman is zeker wél vermakelijk, prikkelend en meeslepend. Absoluut de moeite waard – ook al voelt het lezen, meer dan in De correcties en Vrijheid, iets te vaak als moeite aan.

In de komende drie besprekingen zal ik deze mening verder en nauwkeuriger onderbouwen. Ondertussen blijf ik graag jullie leeservaringen horen. Ook, of misschien wel juist, als jullie het totaal niet met me eens zijn.

Verder lezen (over lezen):

Wie leest, leeft In een tijd van apps, robots en Easy Alles vraag ik me deze zomer af: welke dingen zijn de moeite waard juist doordat ze moeite kosten? Vandaag: het lezen van literatuur. Op papier, bij voorkeur. Lees het stuk hier terug Lees elke roman als een zelfhulpboek In deze reeks over zelfverbetering mogen romans niet ontbreken. Want sommige dilemma’s in het leven hebben meer baat bij continue overpeinzing, dan een praktisch to-do-lijstje. Lees het stuk hier terug