‘Iedereen zou deze film moeten zien.’

Dat zinnetje duikt steevast op als er een kritische kwaliteitsfilm verschijnt over groot maatschappelijk onrecht. De laatste weken wordt het gezegd en geschreven over The Big Short, een Amerikaanse film die hier sinds 21 januari in de bioscopen draait.

Still uit ‘The Big Short’

is een verfilming van het gelijknamige non-fictieboek van over de wantoestanden in de bankensector die leidden tot de kredietcrisis van 2008. De film werd geregisseerd door Adam McKay (vooral bekend van de melige komedie Anchorman), heeft een sterrencast (onder anderen Christian Bale, Brad Pitt en Ryan Gosling) en is genomineerd voor vijf Oscars. De recensenten zijn lovend en waarderen vooral de toon van de film: snel, scherp en vaak erg komisch, zonder dat het afdoet aan de ernst of complexiteit van de zaak.

Still uit ‘The Big Short’

Leerzaam vermaak dus, ideaal om een groot publiek mee te onderwijzen. In zei hoogleraar journalistiek Jeroen Smit dat The Big Short – ‘een heel belangrijke film’ – verplichte kost zou moeten worden op hogescholen en universiteiten. De recensent van de Amerikaanse krant schrijft: ‘Dat een film als The Big Short zo zeldzaam is, verklaart voor een belangrijk deel waarom de crisis überhaupt kon plaatsvinden.’

Still uit ‘The Big Short’

Met andere woorden: als het grote publiek vaker dit soort toegankelijke, onthullende films te zien zou krijgen, zouden graaiers en andere schurken minder gemakkelijk hun gang kunnen gaan. Of, zoals filmblad het verwoordt: ‘Als The Big Short een massapubliek kan bereiken, zou dat eindelijk tot een kentering kunnen leiden.’

Still uit ‘The Big Short’

Het is nogal een aanname: dat een film de wereld kan veranderen. De makers van The Big Short suggereren daar in interviews zelf ook in te geloven. ‘We hebben met deze film echt willen stoken,’ regisseur Adam McKay. ‘Met het oog op de aankomende presidentsverkiezingen hoop ik dat de film discussies uitlokt.’ Tegelijk hij bescheiden: ‘Het is maar een film, dus ik wil ook weer niet overdrijven.’

Kunnen films veranderingen teweegbrengen?

Die dubbele houding tekent veel filmmakers: enerzijds doen ze liever niet te pretentieus over hun eigen werk, anderzijds geloven ze wel degelijk dat cinema mensen wezenlijk kan beïnvloeden. Sterker: manipulatie is Hollywoods core business. Zelfs de simpelste romcoms en actiefilms zijn ontworpen om kijkers te ontroeren, op te winden of op te beuren.

Zou The Big Short de bankwereld in positieve zin kunnen veranderen en de kans op een nieuwe crisis verkleinen?

De onzekerheid zit hem in de vraag: kan die manipulatie ook buiten de bioscoop doorwerken? Kan een film denkbeelden wijzigen? Of zoveel verontwaardiging opwekken dat mensen erdoor in actie komen? In dit specifieke geval: zou The Big Short de bankwereld in positieve zin kunnen veranderen en de kans op een nieuwe crisis verkleinen?

Zoiets valt natuurlijk nooit precies te voorspellen, maar we kunnen wel op zoek naar vergelijkingsmateriaal uit het

Historische films die het denken beïnvloedden

Wie de invloed van cinema wil onderzoeken, kan niet om twee klassiekers heen. Allereerst de Amerikaanse stomme film The Birth of a Nation, die zich afspeelt tijdens en na de Amerikaanse Burgeroorlog en in 1915 veel commotie veroorzaakte. Het epos van werd beschouwd als artistiek meesterwerk, maar verguisd om de verheerlijking van de racistische Ku Klux Klan. Mede geïnspireerd door de film werd de Klan, die al decennia eerder was opgeheven, in 1915 opnieuw opgericht. Om met als wervingsmateriaal te groeien als kool.

En dan is er natuurlijk de nazipropagandafilm van uit 1935, een voor die tijd zeldzaam meeslepend verteld verslag van een NSDAP-congres. In hoeverre de film zieltjes won voor de nazi’s is moeilijk vast te stellen, maar historici zijn het erover eens dat het beeld van het Derde Rijk als minutieus georganiseerde machine direct is terug te voeren op dit strak geregisseerde stukje cinema.

Nu is het lastige aan deze voorbeelden dat we niet meer leven in het Amerika van 1915 of het Duitsland van 1935. Dat kijkers zich destijds massaal door The Birth of a Nation en Triumph des Willens lieten bedwelmen, zal samengehangen kúnnen hebben met het feit dat ze op filmgebied amper iets gewend waren. Zou dit soort propagandacinema anno 2016 ook nog zo veel invloed kunnen hebben?

Moderne films die het denken beïnvloedden

Misschien toch wel. Volgens een Amerikaanse studie uit 2013 zijn dramatische speelfilms – meer nog dan reclames of nieuwsitems – heel goed in staat om politieke denkbeelden bij te sturen.

Still uit ‘As good as it’s get’s’

Onderzoekers van de universiteit van Notre Dame in de staat Indiana lieten zo’n driehonderd studenten, van wie de helft zichzelf omschreef als conservatief, zonder voorkennis verschillende films bekijken. Sommige films sneden geen politieke of maatschappelijke thema’s aan, andere – zoals en – wel. Los van hun politieke voorkeuren, bleken alle studenten die naar de ‘geëngageerde’ films hadden gekeken, naderhand in bepaalde opvattingen iets naar links te zijn

Still uit’ The Rainmaker’

In een studie van de Amerikaanse Yale-universiteit uit 2004 was al iets dergelijks naar voren gekomen. Daarin werd de impact onderzocht van de – nogal domme, maar visueel spectaculaire – rampenfilm The Day After Tomorrow van Roland Emmerich, waarin het klimaat op hol slaat. Bezoekers van de film (van diverse pluimage) bleken zich naderhand aanzienlijk meer zorgen te maken over het klimaat dan mensen die de film niet hadden gezien, wat zelfs effect bleek te hebben op hun stemgedrag bij de volgende

Still uit ‘Brokeback Mountain’

Deze studies tonen aan dat de verbanden die soms worden gelegd tussen bepaalde trends en het verschijnen van bepaalde films heel plausibel kunnen zijn. Een bekend voorbeeld: na de Disneyhit Bambi (1942) zou de jacht op herten tijdelijk flink zijn afgenomen (bij vergelijkbare fenomenen wordt nog steeds gesproken over het ‘Bambi-effect’). En vlak na Top Gun (1986), de stoere vliegtuigfilm met Tom Cruise, nam het aantal aanmeldingen voor de Amerikaanse luchtmacht grif toe. Op Jurassic Park (1993) volgden gouden tijden voor de studie paleontologie en na het drama Sideways (2004) – waarin een wijnsnob uitroept: ‘I am not drinking any fucking merlot!’ – ging de verkoop van die wijnsoort acuut omlaag.

In bredere zin is het aannemelijk dat bijvoorbeeld de populaire film Philadelphia (1993), waarin Tom Hanks een aidspatiënt speelt, meehielp om die ziekte uit de taboesfeer te halen, zoals de ‘gaycowboyfilm’ Brokeback Mountain (2005) de acceptatie van homo’s weer een stapje verder bracht.

Maar zijn er ook films die de wereld echt veranderden?

Goed nieuws dus voor The Big Short: de kans dat de film invloed zal hebben op het denken van de kijkers, zoals de makers hopen, is reëel. Al is het natuurlijk wel de vraag of dat genoeg is. Zelfs als de film massaal wordt bekeken en vele burgers de ogen opent over de misstanden op Wall Street, zal dat de bankwereld nog niet automatisch op de kop zetten. Daarvoor zijn concrete acties nodig. Worden die ook weleens geïnitieerd door films?

Still uit ‘Thin Blue Line’

Zeker. Zij het incidenteel. Neem de film die letterlijk een leven redde: The Thin Blue Line van Errol Morris uit 1988. In deze documentaire (met nagespeelde scènes) wordt de moord op een politieagent onderzocht en geconcludeerd dat de verkeerde man voor de misdaad is opgepakt. Naar aanleiding van die onthulling werd de zaak heropend en de veroordeelde alsnog bevrijd uit de dodencel.

Still uit ‘Super Size Me’

En wat te denken van de docu Super Size Me (2004), waarin filmmaker Morgan Spurlock een maand lang alleen bij McDonald’s eet (en dan vooral supersizemenu’s), met desastreuze gevolgen. Zes weken na de première schrapte de fastfoodketen de ‘supersize’-optie van het menu en kort daarop werd het aanbod uitgebreid met aanzienlijk meer groenvoer – zogenaamd toevallig, maar alles wees erop dat McDonald’s enorm met de film in de maag zat.

Still uit ‘Blackfish’

Vergelijkbaar is het effect van de docu Blackfish (2013), over het lot van orka’s in dierenpark SeaWorld. De film leidde tot politieke verontwaardiging, vertrekkende zakenpartners en dalende parkbezoekcijfers, waarop het park zijn gewraakte orka-act uiteindelijk besloot te

Still uit ‘JFK’

In 1991 was er JFK, waarin regisseur Oliver Stone de moord op president John F. Kennedy presenteerde als samenzwering van allerlei hooggeplaatste functionarissen. Dat leidde tot zoveel ophef dat de Amerikaanse overheid een jaar later een wet aannam – de JFK Act – waarin werd bepaald dat alle overheidsdocumenten over Kennedy’s dood op één plek moesten worden verzameld en na 25 jaar openbaar gemaakt. (Dat wordt dus nog spannend volgend jaar.)

Still uit ‘Rosetta’

Maar ook kleine films kunnen grote gevolgen hebben. Zoals het Belgische drama Rosetta van Luc en Jean-Pierre Dardenne uit 1999. Dit verhaal over een arm pubermeisje dat geen baan kan vinden, maakte in eigen land zoveel indruk dat er nog datzelfde jaar een nieuwe wet werd aangenomen die jongeren aan werk moest helpen: het ‘Rosettaplan.’

Kijken dus

Terug naar The Big Short. Een cynisch stemmende film, waarin wordt geconcludeerd dat er een aantal jaren na de crash zo goed als niemand voor bewezen misdaden is gestraft en dat er in de bankwereld nauwelijks iets is veranderd. Het lijkt absurd dat een film daar iets aan zou kunnen veranderen.

Toch is dat dus niet uitgesloten. De juiste film op de juiste tijd kan de publieke opinie echt veranderen – en soms zelfs tot politieke acties leiden. In dit geval lijkt de tijdgeest mee te zitten: onlangs werd bekend dat Dit kan niet waar zijn, Joris Luyendijks kritische verslag over de Londense bankensector, in 2015 het best verkochte boek in Nederland was. Het onderwerp leeft dus.

Every American should see this movie and get fucking pissed off!’ een Amerikaanse blogger over The Big Short. Laten we daar ook iedere Nederlander aan toevoegen, en wie weet wat er kan gebeuren.

Meer film?

Voor het Amerika van Quentin Tarantino is er weinig hoop (als het om racisme gaat) Quentin Tarantino zegt Amerika met zijn nieuwe film The Hateful Eight een spiegel voor te willen houden. Wat heeft de regisseur dan te melden over het racisme dat zijn land teistert? Noot: dit stuk bevat enkele kleine spoilers. Lees het verhaal hier terug