Verwacht van Oekraïne geen wonderen. Maar verscheurd is het land niet

Twee weken geleden reed ik met Natalja Hoemenjoek naar het gemeentehuis van Hoofddorp. Hoemenjoek is hoofdredacteur van het Oekraïense internet-tvkanaal Hromadske (Burger), dat in 2013 ontstond tijdens de opstand in Kiev. Ze kwam de referendumcampagne in Nederland filmen.

Oekraïne begrijpt bar weinig van het Nederlandse referendum over het Associatieverdrag dat op 6 april wordt gehouden. Men verklaart het uit euroscepsis, maar hoe kan een zo welvarend land als Nederland genoeg hebben van Europa, dat voor de meeste Oekraïners de hoop op een betere toekomst is?

‘Snappen de Nederlanders niet dat de westerse steun voor Oekraïne cruciaal is voor het slagen van de hervormingen?’ zei Hoemenjoek. ‘Het zou vreselijk zijn als de inspanning van grote hoeveelheden mensen voor niks is geweest, alleen omdat ergens ver weg mensen niet begrijpen wat dit verdrag voor ons betekent.’

‘Ik ben bang dat de mening van de Hollanders totaal niet is gebaseerd op wat er in Oekraïne aan de hand is, maar wordt bepaald door hun eigen houding ten opzichte van de Europese Unie. Het is een plaatselijke discussie, waarvan de uitkomst enorme invloed zal hebben op de economische ontwikkeling van een groot land.’

In Hoofddorp werden wij ontvangen door drie mannen in pak met oranje stropdas, fractieleden van politieke partij Forza!, die actief actie voert tegen het Associatieverdrag. In de fractiekamer van afdeling Haarlemmermeer hing een groot portret van Pim Fortuyn. Ook Wilders hangt er groot aan de muur. ‘Wij hebben niets tegen Oekraïne en dragen de bevolking een goed hart toe,’ zei fractievoorzitter Paul Meijer voor de Oekraïense camera. ‘Wij zijn gewoon tegen de Europese Unie. Wij willen een Nexit.’ Hoemenjoek hoorde het beleefd aan.

Hervormers zeggen Europa nodig te hebben

Ik had Hoemenjoek eerder ontmoet toen ik afgelopen januari in Kiev sprak met jonge hervormers over de keuze tussen Europa en Rusland en de mogelijke effecten van het Nederlandse referendum op hun werk. Hun standpunt was duidelijk: zonder hulp uit het Westen gaan zij het niet redden. Niet alleen kan Oekraïne profiteren van de Europese ervaring met transitielanden, ook moet de overheid zwaar onder druk gezet worden om echt door te pakken. 

‘Alleen in samenwerking met de Europese Unie, het IMF, de Wereldbank en de Verenigde Staten kunnen wij de corruptie de baas worden’

‘Voor ons betekent een nee [tegen het Associatieverdrag, LS] dat we alleen staan in onze strijd tegen dit post-Sovjetsysteem waar Rusland enorme invloed heeft,’ zei bijvoorbeeld Darja Kalenjoek, directeur van de ngo Anticorruptie-Actiecentrum in Kiev. Ze was extreem kritisch over president Petro Porosjenko, die weigert de bezem door het corrupte Openbaar Ministerie te halen. ‘Alleen in samenwerking met de Europese Unie, het IMF, de Wereldbank en de Verenigde Staten kunnen wij de corruptie de baas worden. Ons besluit staat vast: wij zeggen nee tegen Rusland, nee tegen de post-Sovjetwereld, nee tegen ingekankerde corruptie, wij zeggen ja tegen keuzevrijheid, ja tegen menselijke waardigheid en transparante spelregels.’ Eind februari onthulde Kalenjoek op een persconferentie in Wenen hoe Oekraïense banken via Oostenrijk 600 miljoen euro witwasten.

Is Oekraïne werkelijk zo ‘verscheurd’?

Nederlandse tegenstanders van het Associatieverdrag zeggen vaak dat Harry van Bommel (SP): ‘Het land is hopeloos verdeeld.’ Oekraïne Thierry Baudet: ‘Oekraïne is tot op het bot verdeeld.’ een ‘verscheurd land’ is, dat niet gedwongen moet worden tot een keuze voor oost of west. Oekraïners beweren het tegenovergestelde: sinds de Russische inlijving van de Krim en de feitelijke Russische machtsovername in de Donbass is Oekraïne juist vereender dan ooit. Meer dan 80 procent van de bevolking is vóór een eenheidsstaat, het verlangen tot aansluiting bij Rusland is flink bekoeld. Donbass en Krim zijn sinds de Russische overname bepaald nog geen bloeiende regio’s geworden. Zie het rapport van de International Crisis Group voor onderzoek naar de eenheidsstaat en de aansluiting bij Rusland.

Volgens het jongste onderzoek van het Kievse Internationaal Instituut voor Sociologie (januari 2016) zou 53 procent van de Oekraïners nu kiezen voor lidmaatschap van de Europese Unie (23 procent is tegen). Natuurlijk zijn er nog wel regionale verschillen: de steun voor Europa is in het westen groter dan in het oosten. Maar steeds minder mensen kiezen voor nauwere banden met Rusland. Nog maar 17 procent van de Oekraïners geeft de voorkeur aan de Douane-Unie, de Russische variant van het Associatieverdrag. Zelfs in de kleine afvallige provincies in het oosten (waar maar 2 van de 42 miljoen burgers wonen) is maar 33 procent voor de Russische Douane-Unie, terwijl 32 procent tegen is. Bekijk hier de cijfers over de Douane-Unie.

Taras Katsjka, de nieuwe Oekraïense ombudsman voor belastingzaken, adviseert bedrijven die problemen hebben met de belastingdienst. Toen ik hem vroeg of het Associatieverdrag een provocatie was van Rusland, reageerde hij verontwaardigd. ‘Oekraïne is geen kolonie, we zijn een onafhankelijke staat. Ondanks de Russische agressie hebben wij hen er keer op keer van proberen te overtuigen dat het Russische zakenleven geen enkele schade ondervindt van dit verdrag. Als Rusland zich wil gedragen als in de tijd van tsaar Alexander I, laat het dan vooral blijven leven in die tijdmachine. Wij leven in de eenentwintigste eeuw. Handel wordt niet beslecht met tanks.’

Hoofdredacteur Natalja Hoemenjoek vroeg ik op haar kantoor in Kiev of het toch niet gewoon klopt dat Oekraïne thuishoort in de Russische invloedssfeer. Ze vond het onzin. ‘Waarom zou iemand in Berlijn, Moskou of Washington mogen beslissen in welke invloedssfeer mijn land moet liggen? Ik vind dat buitengewoon beledigend. Voor ons doet dat niets af aan de gemeenschappelijke cultuur die wij met Rusland hebben, maar Rusland is een land zonder burgerlijke vrijheden, de mensenrechtensituatie holt achteruit, er is geen vrijheid van meningsuiting, er heerst een enorme intolerantie en alles waar wij in geloven wordt verboden. Waarom zou ik in godsnaam in die invloedssfeer willen verkeren?’

Maar de kritiek op de eigen regering is groot

Rusland mag dan in toenemende mate impopulair zijn, dat laat onverlet dat ook de populariteitscijfers van de Oekraïense regering en president tot een minimum zijn gedaald. Maar liefst 80 procent van de Oekraïners zegt geen vertrouwen meer in Porosjenko te hebben. Velen vinden dat de hervormingen veel te traag verlopen en de banden van de overheid met de oude elite nog veel te sterk zijn.

In het kolossale ministerie van Economische Zaken aan de Institoetskastraat in Kiev trof ik in januari Maksim Nefjodov, staatssecretaris voor Economische Zaken, een dertiger met hipsterbaard. Hij legde me uit hoe een nieuwe wet op publieke aanbesteding de staat jaarlijks miljarden moet gaan besparen. (De wet gaat op 1 april in, een pilot afgelopen jaar heeft al een besparing van 12 procent opgeleverd). Onderhandse gunning van grote staatsprojecten was een goudmijn voor steekpenningen.

Ook Nefjodov zei dat afwijzing van het Associatieverdrag voor Oekraïne ‘catastrofaal’ zou zijn. ‘Mensen die al die loodzware hervormingen voor de kiezen krijgen, moeten weten dat het ergens toe leidt. Als Oekraïne geen deel uit gaat maken van een groter, welvarend Europa, waar staan we dan over twintig jaar? Worden we een eenzaam land, omringd door onvriendelijke buren? Dan vallen we in handen van Rusland, dat een militaire agressor is gebleken. Ik hoop vurig dat we niet terugvallen in donkere tijden.’

‘Worden we een eenzaam land, omringd door onvriendelijke buren? Ik hoop vurig dat we niet terugvallen in donkere tijden’

Nog geen maand na dit gesprek kondigde de baas van Nefjodov, minister van Economische Ontwikkeling en Handel, de hervormer Aivaras Abromavicius, zijn vertrek aan omdat hij bij de privatiseringsplannen voor staatsbedrijven actief werd tegengewerkt vanuit het presidentiële apparaat. ‘Mijn team en ik hebben geen zin om te fungeren als dekmantel voor openlijke corruptie of als marionetten voor hen die in de stijl van de oude machthebbers de controle willen krijgen over staatsfinanciën,’ verklaarde Abromavicius. Tien buitenlandse ambassadeurs in Kiev spraken in een open brief Lees hier die open brief. hun verontrusting uit over het vertrek van de hervormingsgezinde minister.

Kort daarna overleefde de regering-Jatsenjoek een motie van wantrouwen omdat tijdens de stemming een fors aantal parlementariërs de zaal verliet. Volgens Oekraïense commentatoren waren dat grotendeels parlementsleden die nog steeds op de loonlijst staan van verschillende oligarchen. Zij verzetten zich met hand en tand tegen de inperking van hun politieke en economische macht. Kiev gonst intussen van de geruchten over een aanstaande nieuwe indeling van het kabinet-Jatsenjoek. Velen pleiten voor de instelling van een zakenkabinet om de hervormingen nu eindelijk vaart te geven en de achterkamertjespolitiek uit te bannen.

Wat blijft is de hoop op Europa

Een middag straatinterviews in een middenklassewijk in Kiev bevestigde wat ik eerder hoorde bij de nieuwe beleidsmakers. Ook hier groeit de teleurstelling over de trage hervormingen, al zeiden mensen dat ze heus wel snapten dat de modernisering van Oekraïne jaren gaat kosten. Omdat Rusland voor niemand een alternatief is, is alle hoop gevestigd op steun uit Europa. ‘In Rusland is alles versteend, verstard, verpieterd,’ verzuchtte bijvoorbeeld de jonge boekhoudster Irina, die er geboren is. ‘Daar ligt voor ons geen toekomst.’ Nadat een andere vrouw in bontjas Porosjenko uitgebreid had uitgefoeterd omdat ze door de crisis haar baan in een restaurantketen was kwijtgeraakt, zei ze desgevraagd over Poetin: ‘Dat is een soort Stalin, die zijn bevolking terroriseert.’

YouTube

En de jonge Rus Aleksej Sjersjnjov vertelde me dat hij onlangs uit Simferopol op de Krim naar Kiev is verhuisd. Zijn gamebedrijfje ging failliet, de banken- en toeristische sector op de Krim zijn ingestort en de elektriciteitsvoorziening hapert door een boycot uit Kiev. ‘De Krim verandert in een dode grijze zone,’ zei Sjersjnjov. Ooit was hij een Poetinfan ‘maar hij is de nieuwe dictator van Europa gebleken.’ Op één man na zeiden alle tien geïnterviewden dat ze kozen voor Europa. ‘De vraag is alleen,’ zei de vrouw in bontjas weifelend, ‘of Europa ook op ons zit te wachten.’

Verwacht van Oekraïne geen wonderen, was de boodschap die ik uit Kiev mee naar huis nam. Het land heeft Nederland op dit moment nog niet veel te bieden. De strijd tegen de corruptie is pas net begonnen. Het is krankzinnig om te verwachten dat een land in oorlog, dat op de Corruptie Index van Transparency International op nummer 130 staat (Nederland staat 5) in twee jaar tijd enorme vooruitgang boekt. Dat beseft de Europese Unie, dat weten IMF, de Wereldbank en de EBRD. Maar hulp uit het Westen is onontbeerlijk. En al zal een Nederlands nee op 6 april niet direct leiden tot opschorting van het vrijhandelsverdrag, het zal een niet mis te verstaan signaal van wantrouwen zijn.

Of, zoals Darja Kalenjoek van het Anticorruptie Actiecentrum het verwoordde: ‘Als het breekijzer van de Europese Unie ons door het referendum uit handen wordt geslagen, is dat een overwinning voor Rusland. Poetin zal zeggen: Zie je wel? Niemand in de Europese Unie zit op jullie te wachten.’

Gedurende deze reeks werd bekend dat ik met andere journalisten het platform RaamopRusland heb opgericht. Lees hier wat dat voor deze verhalenreeks betekent.

Oekraïne beter leren kennen?

Is er eigenlijk al vrede in Oost-Oekraïne? Wat is dat eigenlijk voor land, waarover we ons dit voorjaar in een referendum mogen uitspreken? Ik stel jullie de komende maanden voor aan Oekraïne en de Oekraïners. Vandaag in deze serie: de toekomst van Oost-Oekraïne, waar twee republieken zijn uitgeroepen. Lees het verhaal van Laura Starink hier terug In Oekraïne is alle hoop op de burgers gevestigd Wat is dat eigenlijk voor land, waarover we ons dit voorjaar in een referendum mogen uitspreken? Ik stel jullie de komende maanden voor aan Oekraïne en de Oekraïners. Vandaag in deze serie: de burgers die het heft in eigen hand hebben genomen. Lees het verhaal van Laura Starink hier terug Corruptie houdt Oekraïne in haar greep. Maar er is hoop Wat is dat eigenlijk voor land, waarover we ons dit voorjaar in een referendum mogen uitspreken? Ik stel jullie de komende maanden voor aan Oekraïne en de Oekraïners. Vandaag in deze serie: de invloed van corruptie op Oekraïne (en wat men eraan probeert te doen). Lees het verhaal van Laura Starink hier terug