Volgens Mark Rutte moest onder het Nederlandse voorzitterschap van de Europese Raad binnen enkele weken een drastische beperking van de instroom van vluchtelingen worden bereikt. De urgentie bleek: de instroom in februari was ongekend hoog, ondertussen sloten lidstaten de eigen grenzen of probeerden ze op allerlei manieren het eigen land onaantrekkelijk voor vluchtelingen te maken. Gecoördineerd optreden van de EU-staten was opnieuw bijzonder moeilijk tot stand te brengen. Die deal met de Turkse regering afgelopen maandag móést er dus komen – of die nu past binnen het vluchtelingenrecht of niet, de instroom moest beperkt worden.

Het opvallende is: grenzen en grensbewaking behoren van oudsher tot de taken van staten. De roep om de grenzen van de EU te sluiten impliceert zodoende het optreden van de EU als staat. De paradox hiervan is dat degenen die om het sluiten van de grenzen roepen, tegelijkertijd niets van de EU als staat moeten hebben: zij zien de EU eerder als boosdoener dan als redmiddel.

Foto: Dimitar Dilkoff / AFP

Ook Mark Rutte gaf voor zijn aantreden als EU-voorzitter aan weinig te zien in Europees étatisme: het uitbouwen van de EU als staat. Maar zoals hij tijdens zijn lunches en diners in de Europese hoofdsteden heeft gemerkt: in zijn eentje kan hij weinig tot stand brengen.

Het roept allerlei vragen op. Moeten we berusten in een toename van divergentie tussen de lidstaten, waarbij de Polen geen bijdrage willen leveren, de Hongaren prikkeldraad met scheermesmotief aan buurlanden aanbieden, Oostenrijkers een quotum instellen, de Denen asielzoekers hun bezittingen afpakken en asielstaatssecretaris Klaas Dijkhof aan asielzoekers laat weten dat gezinshereniging jaren gaat duren?

Als lidstaten grenzen sluiten, bezwijkt Schengen, dreigen we de voordelen van de open markt te verliezen en belandt de EU in een langdurige impasse. En: wanneer overschrijden we vervolgens de morele grenzen die we na de Tweede Wereldoorlog plechtig in tal van verdragen hebben vastgelegd?

Moeten we dan terug naar de natiestaat?

In het verzet tegen verdere uitbouw van de EU klinkt vaak de suggestie door dat we met de aloude natiestaten beter af zouden zijn geweest. Dan zouden grenscontroles wel effectief kunnen zijn om asielstromen in te dammen.

Foto: Dimitar Dilkoff / AFP

Dit is niet alleen de wensdroom van de neo-nationalisten van Pegida, de PVV en Marine Le Pen, maar inmiddels van een brede rechts-conservatieve beweging in Europa. In ons land is de VVD bijvoorbeeld in deze richting opgeschoven. De vluchteling wordt bij Lobith tegengehouden en teruggestuurd – naar Duitsland – waar de vluchteling wordt weggestuurd naar Oostenrijk enzovoort. Waar eindigt een dergelijk afschuifsysteem?

Het probleem met tegenstanders van verdere uitbouw van de EU als staat is dat zij op geen enkele manier duidelijk maken hoe de traditionele natiestaten afzonderlijk in staat zouden zijn de problemen wel op te lossen – behalve dan door de problemen door te schuiven naar de buurman en humanitaire crises voor lief te nemen.

Thierry Baudet vindt van wel

Zo moet volgens een van de prominentste vertegenwoordigers van het neo-nationalisme in ons land, Thierry Baudet, ‘elk land soeverein zijn eigen migratiebeleid vormgeven’ en is hij een verklaard tegenstander van asielpolitiek in Europees

Opvang in de regio moet soelaas bieden, maar kunnen staten dit afzonderlijk tot stand brengen? Om de asielstroom in te dammen probeert de EU nu al om de vluchtelingen zo veel mogelijk in Turkije te houden. Het versterken van opvang in de regio – niet alleen in Turkije, maar bij voorkeur ook in Libanon en Jordanië, veronderstelt dat de EU gezamenlijk in die regio’s investeert. Opvang in de regio kan zelfs inhouden dat de EU militair zal moeten optreden door het instellen van

Een dergelijk geopolitiek optreden veronderstelt een sterke EU die als staat kan optreden tegenover derden. Baudet is echter een verklaard tegenstander van geopolitiek door de EU. Zoals ook blijkt uit het door hem (en GeenPeil) geïnitieerde referendum over het Associatieverdrag met Oekraïne.

Maar dat is een romantische illusie

De aanname van de effectieve natiestaat is tevens kenmerkend voor Baudets wetenschappelijke werk. In zijn proefschrift The significance of borders. Why representative government and the rule of law require nation ​ (2012) stelt hij dat een representatieve democratie alleen kan functioneren in een natiestaat met eigen grenzen.

Foto: Louisa Gouliamaki / AFP

Op zichzelf is deze stelling niet onzinnig, aangezien de Europese democratie nog niet op veel draagvlak kan rekenen onder de bevolking van de lidstaten. Vanuit deze invalshoek kan een discussie worden gevoerd hoe Europese besluitvorming eruit zou moeten zien.

Het probleem is echter dat deze stelling wordt onderbouwd in een tendentieus betoog over de geschiedenis van de natiestaten in Europa. Zo is er nauwelijks aandacht voor het feit dat voor de Tweede Wereldoorlog het aantal democratische natiestaten sterk in de minderheid was. De opkomst van moderne natiestaten in de negentiende eeuw ging gepaard met het verschijnsel van het nationalisme. In onschuldige varianten een vorm van vredelievende eenheidsbeleving met vlag en volkslied, maar in de moderne Europese geschiedenis vaak mede een oorzaak van conflicten en oorlogen.

Om het verschijnsel van het nationalisme positief te kunnen waarderen, moet Baudet dus een kunstgreep uithalen door de uitwassen hiervan in het fascisme en nationaalsocialisme niet als nationalisme maar als imperialisme te betitelen.

Waar het om gaat: kernbegrippen als natie, nationalisme en nationale identiteit worden door Baudet losgezongen van hun problematische historische context

Een ontoelaatbare historische Juist fascistische staten zweepten burgers op met nationalistische retoriek. Nationale staten afzonderlijk konden bovendien de grote crisis va de jaren dertig niet aan. Met hun protectionisme versterkten zij eerder de economische teruggang. Ook konden zij de stroom joodse vluchtelingen niet in goede banen leiden. Na de Reichskristallnacht van 1938 in Hitler-Duitsland sloten veel landen de grenzen - ook toen uit vrees voor economische en sociale ontwrichting - en werden joden over de grens gezet, maar dit voorkwam illegale instroom niet. De morele repercussies hiervan laat ik hier buiten beschouwing omdat parallellen met die zwarte periode uit onze geschiedenis in het huidige debatklimaat helaas niet tot een zinvolle discussie

Waar het om gaat: kernbegrippen als natie, nationalisme en nationale identiteit worden door Baudet losgezongen van hun problematische historische context. Omdat hij ze als oplossing wil zien, als alternatief voor de EU. Dat kan alleen door als het ware het probleem van het nationalisme uit de Europese geschiedenis weg te schrijven.

Foto: Louisa Gouliamaki / AFP

Daarmee wordt de historische ervaring van de Grote Europese Oorlog (1914-1945) geweld aangedaan - die juist gezien kan worden als de resultante van het falen van het Europese systeem van natiestaten. De negatieve ervaringen met het nationalisme en de beperkingen van de natiestaten in Europa ligt ten grondslag aan de Europese samenwerking.

Baudets devies terug naar de natiestaat is zodoende niet alleen een vorm van retrodenken, het is ook een romantische illusie: een terugprojecteren van een nationale idylle die in Europa als zodanig niet heeft bestaan. Hij creëert daarmee zelf een vorm van nationalisme die beschreven is door de onlangs overleden historicus Benedict Anderson in zijn (1983): nationalisme was in de geschiedenis geen natuurverschijnsel, maar in veel opzichten een politieke creatie om een eenheidsgevoel te bevorderen – juist in staten die gekenmerkt werden door een gebrek aan eenheid of om de aandacht van politieke tegenstellingen af te leiden.

Dus?

Oplossingen in de trant van denkers als Baudet zetten ons in Europa op een neo-nationalistisch dwaalspoor. Vóór de Tweede Wereldoorlog was de natiestaat al geen panacee en zeker in onze tijd is de natiestaat niet toegerust om internationale problemen het hoofd te bieden.

Wordt het dan niet de hoogste tijd dat politieke elites ophouden om tegenover hun kiezers de nationale kaart te spelen, waar zij in EU-verband heel goed weten dat zij zonder elkaar niets kunnen uitrichten dat bijdraagt aan duurzame vrede, veiligheid en welvaart in Europa?

De deal met Turkije kan op die manier ook een kans voor de EU zijn om het belang van gezamenlijk optreden voor de burger duidelijk te Ook het nationale politieke opportunisme heeft inmiddels een kritische grens bereikt.

Lees ook:

Het hele verhaal van de deal tussen de EU en Turkije in één verschrikkelijke foto ‘EU: Illegale migratie houdt op,’ kopte NRC Handelsblad gistermiddag. Nu is dat, zacht gezegd, nogal voorbarig. Maar nog fascinerender was de foto die erbij stond. Trots lachende wereldleiders, premier Mark Rutte voorop, leken samen een feestje te vieren. Welk feestje eigenlijk? En voor wie? Lees de column van Karel Smouter hier terug Jouw thuis is het mijne niet, Thierry Baudet We kunnen niet zonder een thuis, betogen vijf essayisten in het door Thierry Baudet en Geert Mak samengestelde boekje Thuis in de tijd. Het Europa van nu zou het thuisgevoel ondermijnen. Maar is het eigenlijk wel wijs een politieke gemeenschap met een huis te vergelijken? Lees het verhaal van Tomas Vanheste hier terug Liberalen en vriendjespolitiek, al eeuwen een gelukkig huwelijk Het afzwaaien van Loek Hermans als waarnemend burgemeester van Zutphen laat weer eens zien: achter de schermen van het politieke theater heeft een liberaal netwerk de bestuurlijke touwtjes in handen. En dat gaat al eeuwen zo. Die geschiedenis laat goed zien hoe de politiek die we kennen uit het journaal een show voor de bühne werd. Lees het verhaal hier terug Wat klopt er van de argumenten achter het EU-referendum van #GeenPeil? GeenPeil verzamelde 450.000 handtekeningen voor een referendum over Oekraïne en de EU. Een knappe prestatie. Maar hoe onderbouwd zijn de argumenten die naar voren worden gebracht? Met Joost Vormeer en Arlette van der Berg check ik vijf belangrijke claims uit de campagne. Lees de factcheck hier terug