Waarom Anders Breivik de Noorse staat voor de rechter daagt

Anders Breivik’s dagen in de gevangenis beginnen al vierenhalf jaar op exact dezelfde manier. Hij wordt dagelijks gevisiteerd, ofwel rectaal onderzocht.

Bovendien wordt hij regelmatig geboeid of in een houdgreep gehouden.

Volgens zijn advocaat is het langdurig toepassen van dit soort maatregelen in strijd met artikel 3 van het Europees Verdrag van de Rechten van de Mens: Hier lees je het Europees Verdrag van de Rechten van de Mens. niemand mag worden onderworpen aan foltering of aan onmenselijke en vernederende behandelingen of bestraffingen.

Maar wat voor Anders Breivik en zijn advocaat Øystein Storrvik nog zwaarder weegt, is het feit dat hij sinds zijn arrestatie in volledige isolatie wordt gehouden.

In die ruim vierenhalf jaar is Breiviks moeder, naast een aantal professionals, de enige geweest die hem heeft bezocht. De ernstig zieke Wenche Breivik mocht alleen vanachter een raam met haar zoon spreken. Toen duidelijk werd dat zij zou sterven, kregen de twee vijf minuten voor een omhelzing. Haar begrafenis mocht Breivik niet bezoeken.

Volgens advocaat Storrvik is dit in strijd met artikel 8 van het eerder genoemde verdrag: het recht op eerbiediging van privé-, gezins- en familieleven. En deels ook in strijd met artikel 3: marteling.

Aan de telefoon vertelt Storrvik verder dat hij zich grote zorgen maakt over het effect van de langdurige isolatie op zijn cliënt. ‘Dat kan zeer schadelijk zijn voor mensen. Daarnaast hindert het mij in de verdediging van mijn cliënt. Ook ik kan hem alleen onder extreme veiligheidsmaatregelen spreken. Ik ben nog nooit met mijn cliënt in één ruimte geweest, er zit altijd een glazen wand tussen ons. Zo is het lastig tot iemand door te dringen.’

Breivik en zijn advocaat hebben steun uit onverwachte hoek gekregen.

In november publiceerde de Noorse ombudsman een zeer kritisch rapport over het gevangenisregime waaronder Breivik gevangen wordt gehouden. In het rapport wordt geadviseerd maatregelen te nemen om de schadelijke effecten van langdurige isolatie tegen te gaan. De bezoekregeling zou versoepeld moeten worden en er zou meer ruimte moeten komen voor sociale activiteiten met bewakers. Het gebruik van handboeien en visitaties wordt als te ingrijpend gezien. De ombudsman raadt de Noorse justitie aan op zoek te gaan naar maatregelen die aan de ene kant de veiligheid waarborgen, maar aan de andere kant niet te ingrijpend voor de gevangene zijn. Lees hier wat de Noorse ombudsman schrijft.

Dit alles was reden voor Breivik en zijn advocaat om de Noorse staat aan te klagen. Vandaag start de eerste van vier zittingsdagen.

Wat zegt dat over dat land? Laten de Noren hun wraakgevoelens of het recht zegevieren? Of is het Breivik enkel om de aandacht - en dus verspreiding van zijn ideeën - te doen?

Hoe ziet Breiviks gevangenisregime er dan uit?

Anders Breivik is de enige gevangene op de zwaarbeveiligde afdeling van de gevangenis in Skien, zo’n 130 kilometer ten zuidwesten van Oslo. Dat is de zwaarst beveiligde gevangenis van Noorwegen. Hij heeft drie cellen tot zijn beschikking. Acht uur per dag kan hij doorbrengen in zijn sportcel met wat fitnessapparatuur, of in zijn kantoorcel met een computer zonder internet. De rest van de tijd zit hij op zijn slaapcel. Per dag mag hij een uurtje luchten. Hij heeft toegang tot kranten, televisie en een spelcomputer (volgens geruchten heeft hij tegenwoordig de nieuwste Xbox tot zijn beschikking). Eens in de twee weken komt de gevangenispredikant bij hem langs voor een gesprek. Hij krijgt 300 kronen zakgeld per week, zo’n 30 euro. Volgens Åsne Seierstad, die een boek over hem schreef, spendeert hij dat geld grotendeels aan sigaretten en snus (een soort pruimtabak). Van dit geld bekostigt hij ook zijn correspondentie.

Breivik vond dat zijn spelcomputer te oud was. Hij had de beschikking over een Playstation 2, en dat vond hij maar een verouderd apparaat, hij wilde een Playstation 3

Correspondentie aan grote nieuwsorganisaties hoofdzakelijk, waarin hij zijn ongenoegen over het gevangenisregime deed blijken. Pierre Deshayes, correspondent in Noorwegen voor het Franse persbureau AFP, was een van de ontvangers van de brieven. ‘De eerste keer dat ik post van hem kreeg, schrok ik me rot. Ik had niet verwacht dat ik ooit bericht van Anders Breivik zou krijgen, en al helemaal geen brief. Wie schrijft er überhaupt nog brieven in deze wereld?’ Deshayes kon er niet aan wennen dat Breivik hem vervolgens nog een aantal keren schreef. ‘Op een gegeven moment ging ik zijn handschrift herkennen, hij schrijft in schoolschriftachtige blokletters. Elke keer als ik die letters zag, kreeg ik weer koude rillingen. Uiteindelijk heeft hij me een keer of vijf geschreven, maar ik heb ze nooit beantwoord.’ Lees hier meer over Breiviks brieven.

Vaak zijn Breiviks brieven ellenlange, niet altijd even coherente politieke beschouwingen waarin zowel feministen als moslims de Noordse volkeren bedreigen en waarin hij zichzelf dan weer als antifascist neerzet om vervolgens uit de kast te komen als neonazi. ‘Er was niets van te maken,’ aldus Deshayes. Een paar keer begint hij over zijn gevangenisregime. ‘Op een gegeven moment heb ik daar toch maar een stuk aan gewijd. Een deel van zijn klachten sneed wel hout; zo klaagde hij over zijn isolatie en de vernederende visitaties. Maar er waren ook dingen die zo absurd en tegelijkertijd zo typerend voor hem zijn, dat ik het niet kon laten liggen. Hij vond bijvoorbeeld dat zijn spelcomputer te oud was. Hij had de beschikking over een Playstation 2, en dat vond hij maar een verouderd apparaat, hij wilde een Playstation 3. Eerder had hij al eens opgemerkt dat de boterporties die hij bij zijn maaltijden kreeg te klein waren, en dat zijn cel te koud was. Het tekent zijn zelfingenomenheid en het totale gebrek aan empathie.’

Wat vindt de rest van Noorwegen hiervan?

De wonden die Breiviks aanslagen hebben gemaakt, zijn nog altijd niet geheeld. Als er nieuws over hem is, wordt hij vaak als ‘de terrorist’ aangeduid om nabestaanden en overlevenden niet voor het hoofd te stoten. De kwaliteitskrant Aftenposten publiceerde zelfs een hoofdredactioneel commentaar waarin ze verantwoording aflegde voor het aandacht besteden aan de huidige zaak. De steungroep voor slachtoffers van de gebeurtenissen van 22 juli 2011 gebruikt verder elk podium om haar verbazing over de rechtszaak uit te spreken. De leider van de groep, Lisbeth Røyneland, die een dochter verloor op Utøya, zei op de Noorse televisie dat ze het absurd vindt dat de zaak voorkomt: ‘De staat wordt aangeklaagd. De staat, dat zijn wij! Dat klopt niet.’

Veel nabestaanden zouden het liefste zien dat Anders Breivik uit het collectieve geheugen gewist zou worden. Eigenlijk vinden ze dat Breivik met zijn daden al zijn rechten verspeeld heeft. Elk artikel over hem is er een te veel, want daarmee krijgt hij waar hij op uit is.

Hebben ze een punt? Al in zijn manifest schreef Breivik dat de belangrijkste fase van zijn strijd pas ná de aanslagen zou komen. Dan zou de propagandastrijd beginnen. Het komt Breivik dus helemaal niet slecht uit dat hij nu weer in de aandacht staat. In datzelfde manifest schreef hij namelijk ook dat hij verwachtte dat hij gemarteld zou gaan worden.

Al is het de vraag of zijn volgelingen, die zich vooral anoniem op het internet ophouden, hem als martelaar zullen blijven zien als ze horen wat hij moet doorstaan: te weinig boter, inferieure spelcomputers en een koude cel.

Maar er is ook een ander geluid. Dat geluid hoor je voornamelijk onder de overlevers van Utøya. Bjørn Ihler is een van hen. Breiviks kogels vlogen over zijn hoofd terwijl hij met een klein jongetje dekking zocht tegen de rotsen in het koude water van het fjord.

Ihler studeert tegenwoordig conflictstudies in Istanbul. Aan de telefoon vertelt hij dat hij het juist als een overwinning ziet dat deze rechtszaak gehouden wordt: ‘Je ziet vaak dat extremisten geen eerlijke behandeling krijgen. Breiviks aanslagen waren een aanval op de Noorse rechtsorde. Hij wilde niet dat iedereen gelijk zou zijn voor de wet en verwachtte zelf ook een andere behandeling te krijgen. Een van de verworvenheden van onze rechtsorde is dat je overal bezwaar tegen aan kan tekenen, ook je gevangenisregime. Als wij Breivik dat recht nu ontzeggen, geven we hem precies wat hij wilde. Als wij hem nu een speciale behandeling geven, spelen we zijn slachtofferschap alleen maar in de hand. Dat past precies in zijn narratief.’

En nu?

Het is voor veel slachtoffers en nabestaanden uiteraard niet makkelijk om weer met Breivik geconfronteerd te worden. Ihler: ‘Ik begrijp dat mensen tegen dit proces zijn, maar ik denk dat het kortzichtig is. Als we op de lange termijn extremisme willen tegengaan moeten we het bestrijden met het krachtigste wapen dat wij hebben: de rechtsstaat.’

‘Ik haal troost uit de gedachte dat de rechtsstaat overwint’

Ondanks de grote emotionele lading is Ihler wel van plan de zaak te gaan volgen. ‘Het is deel van mijn verwerkingsproces geworden om zijn zaak als onderdeel te zien van de strijd tegen extremisme in de wereld. Elke keer dat hij voor het gerecht komt, is een belangrijke stap in het proces om te voorkomen dat er ooit nog zoiets gebeurt. Natuurlijk vind ik het verschrikkelijk om hem weer overal te zien. Maar ik gun hem het plezier dat hij buiten de rechtsorde geplaatst wordt niet. Ik haal troost uit de gedachte dat de rechtsstaat overwint.’

De gymzaal van de gevangenis in Skien is inmiddels omgebouwd tot provisorische rechtszaal. Vanwege veiligheidsredenen en om de kosten te drukken zullen de zittingen op loopafstand van Breiviks cel plaatsvinden. Een reeks aan psychologen, psychiaters, juristen en gevangenismedewerkers zal weer aanwezig zijn om te getuigen.

Wat de uitkomst ook zal zijn, de kans is klein dat het boek hiermee definitief gesloten kan worden. Zowel Breivik als de Noorse staat zullen bij verlies in hoger beroep gaan.

Lees ook:

Op deze school in Denemarken wordt geleerd door te LARP’en Op de Østerskov Efterskole in Denemarken wordt lesgegeven door middel van rollenspellen. Met goede resultaten, juist bij ‘probleemleerlingen’. Terwijl 40 procent van de leerlingen leerproblemen heeft, doet de school niet onder voor reguliere scholen. Lees het verhaal hier terug Er gaat niets boven Scandinavië. Of wel? Een paradijs van gelijkheid, goed onderwijs en innovatie, waar ze ook nog eens de beste detectives maken. De Britse auteur Michael Booth schiet met sardonisch genoegen gaten in deze smetteloze reputatie van Scandinavië. Lees het verhaal van Tomas Vanheste hier terug