Toen ik vorige week schreef dat mij na de aanslagen in Brussel opeens duidelijk werd dat we het ons niet kunnen veroorloven ons bij het Oekraïnereferendum van 6 april af te wenden van Europa en Oekraïne, had ik niet verwacht dat een aantal van jullie daar zo heftig bezwaar tegen aan zou tekenen.

Oekraïne en Brussel laten zien: het nationale speelkwartier is voorbij De aanslagen in Brussel bewezen opnieuw dat hoogontwikkelde samenlevingen zich moeilijk tegen terrorisme kunnen wapenen. In ieder geval is de Europese Unie de rug toedraaien het stomste dat een klein land als Nederland nu kan doen. Maar wat dan wel? Lees het Politiek Dagboek hier terug

De afkeurende reacties op mijn opiniestuk herinnerden me eraan dat je in hetzelfde land kan wonen en een volstrekt verschillende blik op de wereld kan hebben. Dat sommigen het stuk daarom ‘slecht’ noemden, zegt evenveel als wanneer mensen die het stuk met instemming lazen het ‘goed’ noemden.

Het gaat erom te erkennen dat we in verschillende werkelijkheden leven. Het is de moeite waard te proberen die met elkaar te vergelijken en te zien in hoeverre we het echt oneens zijn, of uit een vergelijkbare serie constateringen tegengestelde conclusies trekken.

Verschillende werkelijkheden

Ik zie vooral de voor de westerse democratie (met alle bekende gebreken) gevaarlijke ontwikkelingen aan de zuid- en oostgrenzen van Europa en denk dat we ons soort democratische rechtsstaat moeten verdedigen. Daar past een nee-stem niet bij.

De critici hebben over het algemeen meer oog voor de ondemocratische verhoudingen en corruptie in Oekraïne, de tekortkomingen in de EU-democratie en hebben bezwaren tegen onderdelen van het associatieverdrag. ‘EU, nou vooruit dan, maar niet met deze leiders,’ zeggen sommigen. Redenen om nee te stemmen.

Ik ben in mijn stuk van vorige week waarschijnlijk te snel heengestapt over die bezwaren, die ik ook wel zie, maar ondergeschikt vind aan de noodzaak om in dit precaire stadium de Europese Unie niet nog meer uit elkaar te drijven en de democratische krachten in Oekraïne te

Wat staat er in het verdrag?

Het verdrag (dat een jaar geleden door alle lidstaten getekend is) en de onderliggende stukken heb ik daarom opnieuw verschillende keren doorgespit om te zien of ik iets over het hoofd heb gezien. Dat is niet het geval.

Het neoliberale vrijhandelscredo van de EU wordt met Oekraïne gedeeld. Het risico bestaat dat ook in het nieuwe Oekraïne, net als in de EU, sterke bedrijven wegkomen met asociale of niet-duurzame praktijken die ook hier maar moeizaam zijn aan te pakken. De nobele intenties die hier de ronde doen, gaan bij naleving van het verdrag ook voor daar gelden.

Het Burgercomité EU dat het referendum heeft aangevraagd zegt ‘Oekraïne kan ons niets schelen.’ Mede-initiatiefnemer Jan Roos deelt op de markt folders uit en zegt daarbij dat het referendum gaat over de vraag ‘of je wilt dat Oekraïne bij de EU komt.’ Hij is er trots op dat hij het verdrag niet heeft gelezen.

Lezing van het verdrag bevestigt Roos’ samenvatting niet. Op allerlei plaatsen in de verdragstekst wordt geschetst hoe Oekraïne en de EU politiek, moreel, militair en commercieel op één lijn willen komen, maar nergens wordt dat als opstap naar lidmaatschap beschreven. Zoals dat ook niet gloort voor Moldavië, Marokko of Chili, waar de EU ook associatieverdragen mee heeft.

De regering kán op het laatste moment in de Europese Raad tegen het associatieverdrag stemmen, maar dat is hoogst ongebruikelijk en voor de voorzitter ronduit gênant

Verder wordt door het verdrag de handel tussen de EU en Oekraïne vereenvoudigd. Het sluiten van zulke verdragen is een bevoegdheid van de EU. Nederlandse bewindslieden, gecontroleerd door het Nederlandse parlement, hadden andere instructies aan de Commissie kunnen geven. Het Europees Parlement had het verdrag kunnen afkeuren. Dat is allebei niet gebeurd. Een Nederlands nee volgende week heeft in dit opzicht geen consequenties, want de goedkeuringswet (waar het referendum vóór of tegen adviseert) gaat daar niet over.

De regering kán op het laatste moment in de Europese Raad tegen het associatieverdrag stemmen, maar dat is hoogst ongebruikelijk en voor de voorzitter ronduit gênant.

Het kleinste deel van het verdrag bevat voornemens van Oekraïne om de mensenrechten te eerbiedigen, fatsoenlijke wetten op te stellen en de rechtsstaat te eerbiedigen. Bovendien zeggen Oekraïne en de EU elkaar toe op defensiegebied de neuzen in dezelfde richting te willen zetten. Het is de taal van de dialoog en de goede bedoelingen, weinig harde verplichtingen.

Misschien zou men de defensieparagraaf met het oog op de veiligheidsbehoeften van Rusland iets minder opgewekt hebben kunnen formuleren. Maar tegen het uitbreiden van de menselijke vrijheden en de bescherming daarvan kan je moeilijk bezwaren aanvoeren.

Wat zijn de gevolgen van een nee-stem?

Mocht Nederland nee stemmen (wat al gebeurt als 50 procent +1 van 30 procent = 16 procent van de stemgerechtigden tegen is), dan is het de vraag wat er gebeurt als de Nederlandse regering daar een nee-stem in Brussel aan verbindt. Dan zal het Europese Hof van Justitie waarschijnlijk moeten vaststellen welke delen van het verdrag sowieso EU-bevoegdheid zijn. In de tussentijd blijven de al ingegane handelsbepalingen waarschijnlijk van toepassing.

Overigens moeten associatieverdragen met unanimiteit worden goedgekeurd. Maar het is zeer de vraag of 27 landen een 28ste land, in dit geval Nederland, het voorrecht gunnen het verdrag in dit late stadium nog te torpederen. Het is onduidelijk hoe de Nederlandse regering moet gaan uitleggen wat de tegenstemmers voor uiteenlopende motieven hebben gehad, om vervolgens uitzonderingen te gaan

Wat zich wreekt, is dat de mogelijkheden en beperkingen van dit referendum onvoldoende zijn uitgelegd. De heeft een keurige website, waar heel wat wordt verteld. Maar ook daar staat niet in welke Europese krochten en stegen de Nederlandse regering terecht kan komen bij een negatief advies.

Veel mensen die ik spreek zitten verstrikt in vragen en onzekerheid over de gevolgen van hun mogelijke stem. Nog los van de vraag of strategisch thuisblijven wel of niet verstandig is – bij een opkomst van minder dan 30 procent is het referendum ongeldig.

Het referendum van 6 april is de uitkomst van een ongelukkige samenloop van omstandigheden. De referendumwet zelf is goed bedoeld maar naïef in de te simpele uitwerking, de Kamerfracties die zeggen dat een referendumadvies letterlijk genomen moet worden ontkrachten hun grondwettelijke taak, de uitlokkers van het referendum hebben bewust dit associatieverdrag aangegrepen maar zij willen eigenlijk de huidige Europese Unie op de agenda zetten zonder dat daarover gestemd kan worden en de referendumcommissie heeft nagelaten bij het stembiljet een duidelijke toelichting over reikwijdte en mogelijke consequenties van het referendum te doen.

Tel uit je winst. Kiesrecht is een groot goed, waar we hier deze maand slordig mee omspringen. In Oekraïne zijn ze er desondanks jaloers op. Ook dat zijn verschillende werkelijkheden. De winst van dit ongeluk-in-wording is dat het misschien tot de leiders van de Europese Unie gaat doordringen dat belangrijke beslissingen niet langer namens en buiten het volk van Europa om genomen kunnen

Meer verhalen over Oekraïne:

Verwacht van Oekraïne geen wonderen. Maar verscheurd is het land niet Tegenstanders van het Associatieverdrag tussen Oekraïne en de Europese Unie zeggen vaak dat Oekraïne zo’n verscheurd land is. Terwijl Oekraïne vereender is dan ooit. Van een hang naar Rusland lijkt ook geen sprake, al blijft de kritiek op de eigen regering groot. Lees het verhaal van Laura Starink hier terug Is er eigenlijk al vrede in Oost-Oekraïne? Wat is dat eigenlijk voor land, waarover we ons dit voorjaar in een referendum mogen uitspreken? Ik stel jullie de komende maanden voor aan Oekraïne en de Oekraïners. Vandaag in deze serie: de toekomst van Oost-Oekraïne, waar twee republieken zijn uitgeroepen. Lees het verhaal van Laura Starink hier terug In Oekraïne is alle hoop op de burgers gevestigd Wat is dat eigenlijk voor land, waarover we ons dit voorjaar in een referendum mogen uitspreken? Ik stel jullie de komende maanden voor aan Oekraïne en de Oekraïners. Vandaag in deze serie: de burgers die het heft in eigen hand hebben genomen. Lees het verhaal van Laura Starink hier terug Corruptie houdt Oekraïne in haar greep. Maar er is hoop Wat is dat eigenlijk voor land, waarover we ons dit voorjaar in een referendum mogen uitspreken? Ik stel jullie de komende maanden voor aan Oekraïne en de Oekraïners. Vandaag in deze serie: de invloed van corruptie op Oekraïne (en wat men eraan probeert te doen). Lees het verhaal van Laura Starink hier terug Wat klopt er van de argumenten achter het EU-referendum van #GeenPeil? GeenPeil verzamelde 450.000 handtekeningen voor een referendum over Oekraïne en de EU. Een knappe prestatie. Maar hoe onderbouwd zijn de argumenten die naar voren worden gebracht? Met Joost Vormeer en Arlette van der Berg check ik vijf belangrijke claims uit de campagne. Lees de factcheck hier terug