Op pagina 1.104 van zijn manifest kondigde hij het al aan. ‘Gebruik de rechtszaak als een platform om de strijd voort te zetten.’

In de provisorische rechtbank in de gymzaal van de gevangenis in Skien bracht hij het in de praktijk. Anders Behring Breivik klaagde de Noorse staat aan om zijn gevangenisregime en gebruikte zijn moment in de schijnwerpers ten volste.

Natuurlijk wist ik dat Breivik niet ineens was veranderd. Dat konden we al opmaken uit de brieven die hij aan verschillende redacties stuurde. Maar zoals ik voorafgaand aan het proces schreef: er waren serieuze aanwijzingen dat zijn aanklacht niet uit de lucht gegrepen was. Als vakmensen vraagtekens zetten bij het vermogen van de Noorse rechtsstaat om een massamoordenaar een correcte behandeling te geven, is het de taak van de journalistiek om ook eens kritisch te kijken.

En dus trok ik naar Skien om verslag te doen van de zaak.

Waarom Anders Breivik de Noorse staat voor de rechter daagt Het proces van Anders Breivik tegen de Noorse staat, dat lijkt de wereld op zijn kop: de man heeft 77 mensenlevens op zijn geweten en nu zou Noorwegen zich ineens moeten verantwoorden. Toch meent ook de Noorse ombudsman dat een deel van zijn klachten wel degelijk hout snijdt. Hoeveel rechten heeft een massamoordenaar eigenlijk? Lees hier het verhaal dat ik schreef toen het proces van start ging

Breivik trekt meteen de aandacht

Waar het Anders Breivik daadwerkelijk om te doen is, wordt bij aanvang van de rechtszaak meteen duidelijk. Onder begeleiding van vijf bewakers beent Breivik die eerste ochtend vastberaden naar zijn plek. Hij lijkt een grijns te moeten onderdrukken als hij de camera’s van de vele fotografen hoort ratelen.

Hij hannest wat met de bewaker die hem zijn stoel wijst. ‘Laat me even,’ lijkt Breivik te zeggen. Direct schiet zijn rechterarm omhoog om de nazigroet te brengen. Met een triomfantelijke blik kijkt hij de zaal in. Toch gelukt, zie je ‘m tevreden denken.

‘Al vanaf mijn 14e, toen ik Mein Kampf voor het eerst las ben ik overtuigd nazi’

Een dag later krijgt Breivik de kans om zijn klacht toe te lichten. Om te beginnen verifieert de rechter zijn personalia. Het kopje ‘beroep’ wil de rechter overslaan, ‘Dat lijkt me niet van toepassing,’ zegt ze. Breivik protesteert: ‘Sorry mevrouw, ik ben partijleider van de nationaalsocialistische partij Nordiske Stat [Noordse Staat].’

Vervolgens begint Breivik een uren durend betoog waarin hij onder andere stelt de gewelddadige revolutie te hebben afgezworen en nu zijn strijd via democratische weg voort te zetten. Hij vertelt ook dat hij nazi is: ‘Al vanaf mijn veertiende, toen ik Mein Kampf voor het eerst las, ben ik overtuigd nazi, dat heb ik verborgen gehouden om mensen niet van me te vervreemden.’

Breivik wordt verslagen

Hij zegt in de gevangenis mishandeld te worden omdat nationaalsocialisten zoals hij niet geaccepteerd worden in de Noorse samenleving en begint aan een bizarre opsomming van gebeurtenissen die moeten illustreren hoe slecht hij het in de gevangenis heeft.

Diepvriesmaaltijden staan gelijk aan waterboarding; hij krijgt koude koffie, terwijl elke andere Noorse gevangene volgens hem recht heeft op een thermosfles. Het feit dat hij fan is geworden van de Noorse evenknie van Temptation Island is volgens hem het beste bewijs dat hij hersenschade op heeft gelopen door zijn isolatie. Af en toe heeft hij last van hoofdpijn; isolatiehoofdpijn noemt hij die.

Voor allerlei Nederlandse media doe ik die dag verslag. De bizarre en vergezochte uitspraken van Breivik vormen hier een heerlijke basis voor. Er wordt veel gelachen. Breivik verwordt tot een soort slapstickfiguur. Daardoor vergeet ik af toe waar het hier eigenlijk om gaat: een man die 77 mensen heeft vermoord die klaagt over een gevangenisregime waar niets mis mee lijkt. Opeens voelt het cru om daar lacherig over te doen.

Breivik praat niet alleen tegen zichzelf

De rechtszaal is de daaropvolgende dagen een stuk leger. De relevantie van het verhaal neemt duidelijk af nu blijkt dat Breiviks klachten over zijn gevangenisregime slechts dienden als façade om mensen geïnteresseerd te krijgen in zijn bizarre project. Ik blijf nog zitten, je weet nooit of iemand nog een ander licht op de zaak weet te laten schijnen.

Hij is bezig zijn gedachtegoed te verspreiden en wij, de journalisten, werken daar aan mee

Staatsadvocaat Marius Emberland en zijn collega Adele Matheson Mestad nemen echter al snel mijn laatste restje twijfel over de zaak weg in hun repliek. Breivik blijkt wel degelijk bezoek te mogen ontvangen, maar dat wijst hij zelf af. Hij mág veel meer contact hebben met de buitenwereld, maar hij heeft geen behoefte aan menselijk contact, stellen ze snerend. Zijn eigen vader poeierde hij af. Die mocht alleen langskomen als hij lid zou worden van zijn partij.

Natuurlijk kan het Breivik niet schelen of journalisten hem serieus nemen. Hij is bezig zijn gedachtegoed te verspreiden en zijn eigen status als martelaar te bevestigen, en wij, de journalisten, werken daaraan mee. De duizenden brieven die hij verstuurt en ontvangt zijn het bewijs dat hij niet alleen tegen zichzelf praat.

Breivik verdient de vergetelheid

De uitspraak laat nog een paar weken op zich wachten, maar er is nu niemand meer die gelooft dat Breivik een kans maakt om deze zaak te winnen. Toch is het hem weer gelukt om eventjes het wereldnieuws te halen. Hij bespeelt het systeem slim. Hij kent zijn rechten en probeert de grenzen steeds op te rekken.

Randi Rosenquist, die als gevangenispsychiater regelmatig met Breivik sprak, kwalificeert hem als volgt: ‘De man is een kwaardaardige narcist. Hij is niet ziek, hij is een leugenaar, een bedrieger met theatrale trekjes, oppervlakkige emoties, zonder enige schaamte, wrok of empathie. Hij leeft van de aandacht. Als hij doorkrijgt dat hij vergeten wordt, acht ik hem in staat weer een daad te stellen.’

Ik kan me daar alleen maar bij aansluiten. Als je de rechtsstaat eerst met geweld probeert omver te stoten, en hem vervolgens probeert te gebruiken voor je eigen politieke gewin, verdien je misschien wel een extra straf: de vergetelheid. Ik denk niet dat ik er bij zal zijn als deze zaak in hoger beroep gaat. Mijn aandacht krijgt hij voorlopig niet meer.

Lees ook:

Op deze school in Denemarken wordt geleerd door te LARP’en Op de Østerskov Efterskole in Denemarken wordt lesgegeven door middel van rollenspellen. Met goede resultaten, juist bij ‘probleemleerlingen’. Terwijl 40 procent van de leerlingen leerproblemen heeft, doet de school niet onder voor reguliere scholen. Lees het verhaal hier terug Er gaat niets boven Scandinavië. Of wel? Een paradijs van gelijkheid, goed onderwijs en innovatie, waar ze ook nog eens de beste detectives maken. De Britse auteur Michael Booth schiet met sardonisch genoegen gaten in deze smetteloze reputatie van Scandinavië. Lees het verhaal van Tomas Vanheste hier terug