Barack Obama is vrijdag de eerste Amerikaanse president die Hiroshima bezoekt. Dat ligt gevoelig in de Verenigde Staten. Want hoewel Obama heeft aangekondigd slechts de Japanse slachtoffers van de Amerikaanse atoomaanval te willen eren, zien heel wat Amerikanen zijn bezoek als een spijtbetuiging. Daarmee verloochent de president de vele Amerikaanse slachtoffers in de strijd tegen Japan tijdens de Tweede Wereldoorlog, vinden zij.
Het bezoek, dat op 10 mei werd aangekondigd, komt niet uit de lucht vallen. Een maand eerder, op 11 april, bezocht John Kerry de stad al in het kader van de G7, als eerste Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken. Met zijn G7-collega’s legde hij onder andere een krans bij het Hiroshima-atoommuseum. De minister verzekerde ruim voor het bezoek in geen geval excuses te maken voor het gebruiken van atoomwapens aan het einde van de Tweede Wereldoorlog.
Diezelfde garantie wordt gegeven in het persbericht voor Obama’s bezoek vrijdag. Dat is zéker niet bedoeld om de geschiedenis te herschrijven op dit onderwerp, zo staat in de verklaring. Vanwaar die gevoeligheid?
De droge feiten
Op 6 augustus 1945 werd vanuit de B-29-bommenwerper Enola Gay de eerste atoombom afgeworpen boven Hiroshima. Deze uraniumbom, die als codenaam ‘Little Boy’ meekreeg, zorgde voor zo’n 78.000 directe doden en vaagde het grootste gedeelte van de stad weg.
Was het gebruik van atoomwapens wel nodig om de oorlog te beëindigen?
Drie dagen later, op 9 augustus, volgde een tweede atoomaanval. De plutoniumbom ‘Fat Man,’ die op Nagasaki werd gegooid, maakte 35.000 directe doden, doordat deze zijn doel gedeeltelijk miste. De overgrote meerderheid van mensen die om het leven kwamen bij de aanvallen waren burgers. Op 15 augustus capituleerden de Japanners en daarmee was de Tweede Wereldoorlog voorbij.
Maar was het gebruik van atoomwapens wel nodig om de oorlog te beëindigen? Over die vraag is in de afgelopen decennia een emotioneel debat gevoerd, dat nog steeds voor tumult zorgt in de Verenigde Staten.
Een strijd om de geschiedenis
Toenmalig president Harry S. Truman had zijn beslissing om de atoombommen in te zetten uitgelegd door te stellen dat zonder de aanvallen op Hiroshima en Nagasaki een invasie onvermijdelijk was geweest. Zo’n grootschalige landingsoperatie zou honderdduizenden Amerikaanse soldaten het leven hebben gekost. De bloederige strijd om de eilanden Iwo Jima en Okinawa had dat laten zien.
Met andere woorden, hoewel de vernietiging door de aanvallen op Hiroshima en Nagasaki gruwelijk was, hadden de atoombommen uiteindelijk vele levens gered. In de jaren na de oorlog werd deze ‘orthodoxe’ uitleg ruimhartig onderschreven door verreweg de meeste historici. Zij zagen de beslissing van Truman op zowel militair als moreel vlak als volkomen juist.
Maar tegen de achtergrond van de Vietnamoorlog kwam er in het midden van de jaren zestig steeds meer kritiek op deze uitleg. Historicus Gar Alperovitz stelde in zijn boek Atomic Diplomacy dat er helemaal geen militaire noodzaak was om de atoombommen te gebruiken. Er zouden verschillende andere opties voorhanden zijn geweest om de Japanners tot overgave te dwingen – het afwerpen van de bom in een gebied met geen of weinig burgers, een economische blokkade, de Verklaring van Potsdam nog eens expliciteren, wachten op de Sovjets, wachten tot Britse en Franse troepen op sterkte waren - en Truman wist daarvan.
Bovendien waren de Japanse leiders in de zomer van 1945 al bereid tot overgave, mits zij hun keizer – die een goddelijke status had - mochten behouden. Maar Truman wilde Joseph Stalin intimideren en buiten de oorlog in Azië houden, zo beargumenteerde Alperovitz. De Amerikaanse president verwierp daarom het Japanse voorstel en stuurde aan op het inzetten van atoomwapens.
De mythe van the good war
In de jaren zeventig en tachtig was Alperovitz’ visie erg populair. Maar in de jaren negentig, toen de Koude Oorlog voorbij was, gingen er nieuwe archieven open. Daaruit bleek dat Truman wel degelijk militaire redenen had voor het inzetten van de atoombom. Ook bleek dat de Japanners van plan waren om door te vechten. De originele, orthodoxe visie beleefde daarmee een revival.
In de jaren negentig gingen er nieuwe archieven open. Daaruit bleek dat Truman wel degelijk militaire redenen had
Het debat onder historici kwam hierdoor niet ten einde. Zo liet de Japanner Tsuyoshi Hasegawa overtuigend zien dat niet de Amerikaanse atoombommen maar de Sovjet-Unie de genadeslag gaf aan de Japanners.
Desalniettemin is voor veel Amerikanen de uitleg van Truman vandaag de dag de enige juiste versie van het verleden. De atoombommen op Hiroshima en Nagasaki maken daarin deel uit van een narratief, waarin de Tweede Wereldoorlog bekendstaat als ‘the good war.’
De Verenigde Staten vochten hierin voor het moreel goede – vóór democratie en vrijheid en tegen onderdrukking en tirannie. De soldaten die in deze oorlog streden, maken deel uit van de ‘greatest generation,’ zij die Amerika groot hebben gemaakt en de wereld uit het donker naar het licht hebben geleid, vaak met hun eigen leven als offer.
Die opvatting leeft breed in de Amerikaanse samenleving, hoewel daar in de afgelopen jaren – zowel op academisch als maatschappelijk niveau – de nodige kanttekeningen bij zijn geplaatst.
Daders, géén slachtoffers
Dat de discussie over Hiroshima niet alleen een academisch debat is, bewijst de rel om een tentoonstelling van het Smithsonian Institution uit 1994. Dit nationale instituut uit Washington D.C. wilde in 1995 een expositie organiseren waarbij de Enola Gay tentoongesteld zou worden. Toen uitkwam dat het instituut niet de orthodoxe lezing wilde volgen, kwamen verschillende veteranengroepen in actie.
De rel hield het land maandenlang in zijn greep. In het Amerikaanse Congres werden verbeten debatten gevoerd en ook op menige geschiedenisfaculteit werd fel gediscussieerd. Het onderwerp raakte de ziel van de verenigde Staten, zoveel maakte de controverse duidelijk.
Uiteindelijk moest het Smithsonian accepteren dat de ‘officiële’ orthodoxe versie gevolgd zou worden. In de tentoonstelling zou verteld worden dat Truman weliswaar wist dat de atoombommen een gruwelijke uitwerking zouden hebben, maar dat zijn beslissing de oorlog verkortte en zo vele levens heeft gered. Maar omdat de ophef aanhield, onder meer doordat ook de Senaat een zeer kritisch standpunt innam, werd de hele tentoonstelling in januari 1995 geannuleerd.
Lopen in een mijnenveld
Op de aankondiging van het bezoek van Obama aan Hiroshima reageerden veteranen eveneens weinig enthousiast. Waarom herdenkt de president de Amerikaanse soldaten niet die gevallen zijn in de oorlog tegen de Japanners? Herinnert hij zich wel waarom deze atoombommen nodig waren?
In 2009, net drie maanden na te zijn ingezworen als president, hield Obama een bewogen toespraak in Praag. Hij sprak zich uit tegen kernwapens en stelde te zullen strijden voor een wereld die er vrij van was.
Daarmee liet Obama zich van zijn ambitieuze kant zien. Als de president die durfde te dromen over een andere, betere wereld. Obama werd voor zijn ambitie zelfs beloond met de Nobelprijs voor de Vrede – het comité noemde Obama’s uitspraak om de wereld te verlossen van kernwapens zelfs expliciet in zijn verklaring.
Maar het bleek een stuk moeilijker om zijn ambitie in daden om te zetten. De president kreeg in 2010 namelijk forse kritiek vanuit het Pentagon. Militaire experts maakten Obama duidelijk dat het reduceren van het aantal Amerikaanse kernwapens een duidelijk veiligheidsrisico met zich meebrengt. Dit type wapens moet namelijk vooral andere kernmachten afschrikken. Wie de status quo doorbreekt, speelt in de ogen van het Pentagon gevaarlijk spel.
Sindsdien pleit Obama voor het moderniseren van het Amerikaanse kernwapenarsenaal. Ingegeven door de agressievere opstelling van Rusland en onder druk van het door Republikeinen gedomineerde congres, heeft de president in de afgelopen jaren een uitgebreid en miljarden kostend plan op tafel gelegd om de huidige kernwapens te vervangen.
Aan het einde van zijn presidentschap ligt Obama dus onder vuur, omdat hij zijn ambitie allesbehalve waar heeft gemaakt. Sterker nog, wat betreft het reduceren van het nucleaire wapenarsenaal scoort Obama het slechtst van alle presidenten sinds het einde van de Koude Oorlog – de anderen zijn Bill Clinton en George W. Bush.
De president heeft dus een krachtig gebaar nodig om duidelijk te maken dat het hem nog altijd menens is, hoewel zijn ambitie om de wereld te verlossen van kernwapens niet in daden is omgezet. Met zijn bezoek aan Hiroshima begeeft hij zich opzettelijk in een mijnenveld. Of hij dat behoedzaam genoeg zal doen, zal vrijdag blijken.
Lees ook:
De mythe van de atoombom die een einde maakte aan de Tweede Wereldoorlog
Het is meer dan 69 jaar geleden dat Japan zich overgaf en de Tweede Wereldoorlog ten einde kwam. Dat had alles te maken met de twee atoombommen op Hiroshima en Nagasaki, zo luidt het standaardverhaal. In dit stuk laat ik zien dat het in werkelijkheid heel anders ging.
Het oorlogsenthousiasme leeft weer (en het pacifisme is dood)
Historicus Ewoud Kieft schreef een indrukwekkend boek over hoe de intellectuele elite begin vorige eeuw werd bevangen door oorlogsenthousiasme. Een fout die we nooit meer maken? Nee hoor. Ook nu zijn de oorlogspredikers weer onder ons. Waar is het pacifisme gebleven?
Dit verhaal heb je gratis gelezen, maar het maken van dit verhaal kost tijd en geld. Steun ons en maak meer verhalen mogelijk voorbij de waan van de dag.
Al vanaf het begin worden we gefinancierd door onze leden en zijn we volledig advertentievrij en onafhankelijk. We maken diepgravende, verbindende en optimistische verhalen die inzicht geven in hoe de wereld werkt. Zodat je niet alleen begrijpt wat er gebeurt, maar ook waarom het gebeurt.
Juist nu in tijden van toenemende onzekerheid en wantrouwen is er grote behoefte aan verhalen die voorbij de waan van de dag gaan. Verhalen die verdieping en verbinding brengen. Verhalen niet gericht op het sensationele, maar op het fundamentele. Dankzij onze leden kunnen wij verhalen blijven maken voor zoveel mogelijk mensen. Word ook lid!
