Vijf manieren om van Nederland een thuis voor nieuwkomers te maken

Nagenoeg de helft van alle naar Nederland gevluchten heeft nooit de smaak van zelfverdiend brood gekend.

Dat is de wrange conclusie van het rapport ‘Geen tijd verliezen: van opvang naar integratie van asielmigranten’ dat de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid afgelopen december publiceerde. Het schetst een somber beeld van de positie van vluchtelingen die in de afgelopen decennia naar Nederland zijn gekomen.

Godfried Engbersen, socioloog en leider van het onderzoek gaf mij les toen ik als vluchteling in Utrecht studeerde. Ik besloot hem op te zoeken en sprak daarnaast verschillende wethouders, beleidsmedewerkers, fondsdirecteuren en oud-vluchtelingen om te achterhalen hoe Nederland een land kan worden met voldoende kansen voor nieuwkomers.

Uit al die gesprekken destilleerde ik deze vijf spelregels voor een betere omgang met vluchtelingen, als ze eenmaal klaar zijn met hun procedure.

1. Beschouw een vluchteling na de procedure niet meer als slachtoffer

Vluchtelingen worden toegelaten omdat we ze als slachtoffer erkennen. Maar als ze zelf te lang in die rol blijven hangen, of daar door de overheid toe gedwongen worden, kan slachtofferschap mentale apartheid worden.

Ik heb generatiegenoten zien verroesten door de rust die de Nederlandse zieligheidsindustrie hun gunde. Dat de cultuur van werkloosheid een gevang werd en ze na twee decennia Nederland nog steeds niet thuis zijn.

Houd vluchtelingen niet in hun trauma gevangen

Benader de vluchtelingen zodra ze uit de asielprocedure zijn dus vooral om hun aspiratie en competentie. Om wat ze de samenleving te bieden hebben en niet om de zorg die ze nodig zouden hebben.

Wat betreft het traumaparadigma dat de hele zieligheidsindustrie rond de vluchtelingen domineert: de beste helende kracht zit in de vluchtelingen zelf, in wat ze kunnen en hoe ze hun leven nieuwe betekenis kunnen geven in hun nieuwe thuisland.

Help ze hun beroep, hun roeping en kracht op te pakken, aan het lachen te brengen, lief te hebben en geliefd te zijn. Houd ze niet in hun trauma gevangen.

2. Wind er geen doekjes om: vluchtelingen blijven hier

Politici moeten de samenleving eerlijk vertellen over de noodzaak van het langetermijndenken en het integreren van vluchtelingen. Dus niet zoals Angela Merkel blijven benadrukken dat Syrische vluchtelingen na de oorlog terugkeren naar Syrië.

Want de vluchtelingen die worden gehuisvest, zullen voorgoed de burgers van dit land worden. Dat was zo toen de eerste vluchtelingen na de Hongaarse opstand tegen de Sovjet-Unie Nederland bereikten in 1956 en dat zal ook zo blijken met de Syrische vluchtelingen anno nu. Nederlandse beleidsmakers gaan al sinds de jaren zestig voortdurend de mist in. Immigratie is namelijk zelden tijdelijk.

Het is daarom wensdenken, het verzuimen te investeren in een intelligente en goed geoliede integratiemachine. Op termijn levert dat alleen maar economische en sociale schade op.

3. Geef een vluchteling in het begin minder rechten (en daardoor meer kansen)

Als je geboren bent in een verzorgingsstaat, ben je er niet altijd van doordrongen dat deze samenlevingsvorm geen vanzelfsprekendheid is in een groot deel van de wereld. Een uitkering komt als een gift als je net aangekomen en nog gedesoriënteerd bent.

Maar algauw wordt de gift een gif, dat aanzet tot levenslange passiviteit als er niet op tijd voldoende prikkels zijn om je uit de bijstand te duwen en naar de arbeidsmarkt te trekken. Dat merk ik keer op keer bij mijn gesprekken met (oud-)vluchtelingen.

Geef de vluchteling in het begin minder rechten en meer kansen

Geef de vluchteling daarom in het begin minder rechten en meer kansen. Vooral jonge, alleenstaande vluchtelingen hebben niets aan voorrang op de huizenmarkt. Niets zo funest als de eenzaamheid van een eigen huis. Wonen in een studentenhuis komt hun integratie beter ten goede. Maak van lege kantoorgebouwen aantrekkelijke leef- en werkomgevingen voor jonge vluchtelingen. Tevens een oplossing voor de grote leegstand in Nederlandse kantoren.

De toelating van vreemdelingen tot volwaardig burgerschap moet verder geleidelijk gaan. Het proces van naturalisatie mag ook wel tien jaar duren in plaats van vijf. Kijk naar het socialisatieproces van onze kinderen. Zij worden dankzij het onderwijs tussen hun vijfde en zestiende jaar blootgesteld aan de gedeelde waarden van de samenleving.

4. Zie vluchtelingen niet alleen als werknemers, maar ook als mogelijke ondernemers

De snelstgroeiende economie van het westelijk halfrond is de dienstverlening. Stomerijen, koffie en soep to go, kluswerkers en oppasdiensten floreren. Servicegericht op tweeverdieners die persoonlijke aandacht en binding met de kleine winkel op de hoek op prijs stellen. Maar ook voor senioren die graag thuisblijven.

In Noord-Amerika zijn het nagenoeg allemaal immigrantenfamilies die zulke zaken tot een succes maken. Het is een van de manieren om in een complexe economie een snelweg naar de arbeidsmarkt te vinden.

Ook in Nederland, met zijn grijze middenklasse, is er volgens Peter van Lieshout van de WRR vraag naar dit soort dienstverlening. De vluchtelingen met een ondernemersachtergrond of -ambitie – en die zijn er in duizenden – kunnen dit gat vullen.

Maar dat vergt versoepeling in wet- en regelgeving rondom ondernemerschap door bijvoorbeeld voor meerdere beroepen de noodzakelijkheid van een diploma voor het uitoefenen van dat beroep los te laten en genoegen te nemen met de blijk van het in bezit zijn van de juiste vaardigheden.

Onmisbaar is ook de steun van MKB-Nederland en de lokale MKB’s: zij moeten in de aspirant-vluchtelingenondernemers een kans voor de leeglopende Nederlandse winkelstraten zien. Ook moet het voor vluchtelingen wettelijk mogelijk zijn met een tijdelijk behoud van uitkering parallel te werken aan inburgering, opleiding en stage.

5. Geef vluchtelingen een gemeenschap om bij te horen

Nu komt een vluchteling in de eerste jaren amper buiten de biotoop van de juridische- en welzijnssector; die van de Immigratie en Naturalisatiedienst, de ambtenaren van het Centraal Orgaan opvang asielzoekers, welzijnswerkers, vluchtelingenwerk en de zorg. Dat is een veel te beperkt beeld van Nederland.

Een vluchteling moet de kans hebben zich te wortelen in de lokale gemeenschap. De grootste leemte in het leven van een vluchteling, dat zeg ik uit eigen ervaring, zit hem in het feit dat hij ontworteld is. Weggerukt uit de maatschappelijke inbedding van land van herkomst, vrienden, familie en de culturele vanzelfsprekendheden van hoe je het alledaagse leven aanpakt en ordent.

De grootste leemte in het leven van een vluchteling zit hem in het feit dat hij ontworteld is

Wat een vluchteling daarom misschien wel het meest nodig heeft, is een publieke ruimte waarin vluchtelingen zich veilig, welkom en uitgedaagd voelen. Een ruimte waarin ze de kans krijgen om met de diversiteit van Nederland kennis te maken en de mogelijkheid om welwillende burgers te ontmoeten, ervaringen uit te wisselen en diensten kunnen aanbieden en aangeboden krijgen.

Bijvoorbeeld in Leeszaal Rotterdam-West, waar vluchtelingen en Nederlanders twee keer per week met elkaar in gesprek gaan om de vluchtelingen te helpen converseren in het Nederlands en Nederlanders iets te laten leren van de vluchtelingen.

Of Refugee Company in Amsterdam, waar vluchtelingen steun krijgen om hun professionele achtergrond scherp te formuleren en de ondernemers en werkgevers de kans krijgen om met deze mogelijke werknemers kennis te maken.

Of de Raad van Kerken Leidschendam-Voorburg, die bezig is met een verkennen en in kaart brengen van de beroepsachtergrond van recent in de stad gehuisveste vluchtelingen. Ze willen de intrede van vluchtelingen binnen de lokale gemeenschap en kennismaking met potentiële collega’s, opdrachtgevers of werkgevers versnellen en versoepelen.

Kortom: laat vluchtelingen weer deel uitmaken van een gemeenschap. Een gemeenschap waaraan een bijdrage wordt verwacht en niet slechts het feit dat ze hier mogen zijn.

Dit verhaal is een geredigeerde versie van de toespraak die ik 22 juni hield tijdens De Internationale Architectuur Biennale Rotterdam.