Hoe de vrijspraak van een moordenaar alsnog voor gerechtigheid kan zorgen

De vrouw die namens de jury het vonnis uitspreekt, hakkelt een beetje. ‘We the jury, in the above-entitled action, find the defendant O-Oren-chal...Orenthal James Simpson…’

Het is niet gek dat ze nerveus is. Het is dinsdagochtend 3 oktober 1995, tien uur, en 150 miljoen Amerikanen zitten voor de tv de uitspraak af te wachten. 150 miljoen. Dat is 57 procent van de bevolking.

Ter vergelijking: naar de inauguratie van president Barack Obama keken 38 miljoen Amerikanen. Naar het best bekeken sportevenement in de Amerikaanse geschiedenis, de Super Bowl van 2015, keken er 114 miljoen. Zelfs toen de Challenger Shuttle vlak na de lancering ontplofte, orkaan Katrina New Orleans verwoestte of Osama Bin Laden werd gepakt, zaten er niet zo veel mensen voor de televisie.

Maar op 3 oktober 1995 stemt iedereen af op hetzelfde. Volgens telefoonprovider AT&T werd in het halfuur voordat het vonnis werd uitgesproken landelijk 60 procent minder gebeld. De beurs van New York had die dag 41 procent minder handelsverkeer dan gewoonlijk, met een diep dal rond tien uur ‘s ochtends. Een vergadering tussen de Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken en de directeur van de CIA werd uitgesteld zodat ze konden kijken en zelfs toenmalig president Bill Clinton legde voor even het werk neer. De Amerikaanse economie liep die dag naar schatting 480 miljoen dollar mis, doordat ook bedrijven, postkantoren en scholen voor even deden alsof de wereld stilstond.

En al die mensen hoorden: ‘...not guilty of the crime of murder.’

Bekijk hier het moment dat 150 miljoen Amerikanen live aanschouwden: de vrijspraak van O.J. Simpson

Zo reageerde Amerika op de vrijspraak

Achter in de rechtszaal wordt gejuicht. O.J. grijnst, krijgt knuffels en rugklopjes van zijn advocaat Johnnie Cochran en vriend en advocaat Robert Kardashian. De aanklagers zijn sprakeloos, hun ogen groot. Nabestaanden van de slachtoffers, O.J.’s ex-vrouw Nicole Brown en haar kennis Ron Goldman, begraven hun gezicht in hun handen, ontroostbaar.

De reacties in het publiek van Oprah Winfrey geven weer hoe de VS verdeeld is: langs kleurgrenzen

Oprah Winfrey, die op dat moment in Chicago een aflevering van haar talkshow opneemt, kijkt het vonnis live met haar publiek. De reacties van haar publiek zijn een aardige weergave van hoe de VS op dat moment verdeeld is: langs kleurgrenzen. De zwarte vrouwen in haar publiek reageren, op een uitzondering na, dolblij. Ze springen uit hun stoelen, huilen, schreeuwen, vliegen elkaar in de armen. Dolblije witte vrouwen zitten er niet tussen. Wel hoofdschuddende, geschokte en muisstille.

Het publiek van Oprah Winfrey reageert op de vrijspraak van O.J., de getoonde vreugde en verontwaardiging zijn veelzeggend

De rechtszaak had bijna een jaar geduurd. Simpson was een van de populairste ex-atleten van het land, een graag geziene gast in praatprogramma’s, acteur in de Naked Gun-films. Een charismatische schnabbelaar met reclamedeals links en rechts, wiens ex-vrouw aan flarden gestoken werd gevonden op haar oprit, met naast haar het lichaam van haar kennis, Ron Goldman, die op bezoek was.

O.J. was vanaf het begin verdachte van de moorden: het bewijs tegen hem was overweldigend. Zijn bloed lag overal, zijn haren en voetstappen werden gevonden op de plaats delict. Bloed van de slachtoffers zat in zijn auto en woning, een handschoen met zowel zijn bloed als dat van Nicole en Ron werd gevonden in zijn achtertuin. Zijn alibi was wankel en hij had zijn ex al vele malen eerder mishandeld en bedreigd. De aanklagers dachten dat het een makkie zou worden om hem te laten veroordelen: wie kijkt er niet graag naar een vallende ster?

Waarom de zaak zo groot werd (en zo smerig)

Toch werd de zaak smeriger en ingewikkelder dan gedacht, toen de advocaten van O.J. niet meer om het fysieke bewijs heen konden en een andere tactiek bedachten: de ongelijkheid binnen het rechtssysteem en het stelselmatige racisme van de Amerikaanse politie erbij betrekken. Bepleiten dat hun cliënt verdachte was, puur vanwege zijn kleur.

Dat werkte: het land stond namelijk op knappen. O.J. werd verdachte in een tijd waarin de politie van Los Angeles onder vuur lag vanwege haar racistische manier van werken, waarin de zwarte taxichauffeur Rodney King werd mishandeld door witte agenten, wat op video werd vastgelegd en zorgde voor massale rellen. Waarin advocaat en burgerrechtenstrijder Johnnie Cochran zich hardmaakte voor zwarte slachtoffers van politiegeweld.

Wat O.J. met deze vormen van ongelijkheid en onderdrukking te maken had? Helemaal niks.

Ik begon deze serie dan ook met een verhaal waarin ik betoogde dat hij het slechtste voorbeeld ooit was om rassenongelijkheid aan de kaak te stellen. Ja, hij was zwart en werd verdacht van een misdrijf. Maar O.J. was ook vrijwel zeker schuldig, en stinkend rijk: hij kon de beste advocaten inhuren. Ongelijkheid in het Amerikaanse rechtssysteem heeft niet alleen met ras te maken, maar vooral met geld. Ben je arm, dan ben je aangewezen op - vaak gebrekkige - overheidssteun. En ben je zwart, dan is de kans statistisch gezien groter dat je arm bent.

De positie van zwarten in het rechtssysteem is sinds zijn vrijspraak niet aanmerkelijk verbeterd

O.J. zwom in het geld. Hij werd weliswaar door zijn advocaat Johnnie Cochran ingezet om een valide punt te maken, maar zijn rol als posterboy was misplaatst. Temeer omdat de positie van zwarten in het rechtssysteem sinds zijn vrijspraak niet aanmerkelijk verbeterd is.

Een paar cijfers ter illustratie.

In 2016 loop je als zwarte man nog steeds negen keer zoveel kans om zonder reden doodgeschoten te worden door de politie dan je witte landgenoot. De agenten die moorden worden zelden vervolgd, laat staan veroordeeld.
Zwarte mannen vormen in totaal 13 procent van de Amerikaanse bevolking, maar 40 procent van de totale gevangenispopulatie.
De kans dat je als zwarte wordt veroordeeld is groter en de uitgedeelde celstraffen liggen gemiddeld hoger. Daarnaast is de kans op een ónterechte veroordeling ook flink groter.
En dan is er het Amerikaanse jurysysteem, waarbij een groep geselecteerde burgers beslist over (on)schuld, maar die groep vormt vanwege allerhande selectieprocedures zelden een afspiegeling van de maatschappij.

De kans is klein dat het een etnisch diverse jury is, die zich bewust is van de vele vooroordelen die je als zwarte verdachte omringen. O.J. werd, om deze misstanden die toen ook al speelden zichtbaar te maken, door zijn slimme team van advocaten neergezet als toonbeeld van zwart succes in een overwegend witte maatschappij. ‘They’re trying to keep a brotha down’ was een veelgehoord sentiment. Onterecht. O.J. heeft zich nooit bekommerd om ‘zijn’ gemeenschap, sprak zich nooit uit tegen racisme of ongelijkheid, maar wentelde zich tijdens de rechtszaak al te graag in verongelijktheid.

Wat een van de beste tv-series van het jaar ons laat zien over vooroordelen

Hoe dit precies in zijn werk ging is te zien in de briljante tv-serie American Crime Story: The People vs. O.J. Simpson. Ik schreef er de afgelopen maanden over omdat in die serie, gebaseerd op het waargebeurde verhaal, minutieus wordt gereconstrueerd hoe de zaak zich ontwikkelde van voyeuristisch mediaspektakel naar burgerrechtenstrijd.

Voor een groot deel sta ik nog steeds achter dat eerste betoog: deze ongelijkheid was O.J.’s probleem niet. Hij leek slechts mee te liften op het leed van zijn minder fortuinlijke landgenoten zodat hij vrijuit kon gaan na een brute dubbele moord.

En toch, gaandeweg, tijdens het herkijken en analyseren van de serie en alle publiciteit die daarop volgde (in Amerika was iedereen opnieuw in de ban van de zaak en werd de balans van twintig jaar O.J. opgemaakt), heb ik mijn mening over de betekenis van de zaak, niet zijn persoon, bij moeten stellen. Het heeft wel degelijk nut gehad om O.J. naar voren te schuiven.

(Heb je de serie niet gevolgd? Onderaan dit artikel staan korte samenvattingen van de afleveringen.)

O.J. is een vrij man… en dan?

In het slot van de serie zie je hoe het land reageert op de vrijspraak en welke gevolgen het had voor O.J. zelf om weer op vrije voeten te zijn.

Bij thuiskomst verwacht hij een parade in zijn eer. Heel zwart Amerika leek achter hem te staan, dat zou toch zeker een feest worden? Bij het binnenrijden van zijn omheinde woonwijk, waar hij uitsluitend witte buren heeft, ziet hij pas hoezeer zijn omgeving verschilt van die van de mensen die zich achter hem en ‘zijn’ burgerrechtenstrijd hadden geschaard.

Er staat een witte menigte met borden voor zijn deur: ‘Murderer!’ Als hij ‘s avonds een feestje geeft, komt geen van zijn witte vrienden langs; wel zijn er allemaal zwarte mensen die hij nog nooit eerder gezien heeft. Hij loopt verwilderd langs de Afrikaanse leenkunst aan zijn muren, pakt de telefoon om te reserveren bij zijn favoriete restaurant in het witte Beverly Hills. Niemand wil hem nog hebben. In de laatste scène van de serie staat O.J. alleen in zijn tuin, opkijkend naar een immens standbeeld van zichzelf.

Terug naar de echte wereld. Na de rechtszaak verloor O.J. al zijn reclamedeals en schnabbels, het restant van zijn fortuin moest hij afdragen aan de families van de slachtoffers omdat zij in een civiele zaak wél gelijk kregen. Hij was blut, kwam in de criminaliteit terecht en belandde in 2008 alsnog in de gevangenis - nu omdat hij een gewapende overval pleegde in Las Vegas.

En nu?

Het is 2016, we zijn ruim twintig jaar verder sinds de uitspraak. Hoe staat het met de scheiding die de zaak in Amerika veroorzaakte tussen zwart ‘hij is onschuldig’ en wit ‘hij is schuldig’?

Van de zwarte Amerikanen vond destijds 22 procent dat O.J. schuldig was, intussen is dat 57 procent

Die is een stuk kleiner geworden.

Dacht op het moment van zijn vrijspraak nog 63 procent van de witten dat O.J. het gedaan had, intussen is dat gestegen naar 83 procent. En nog opmerkelijker: van de zwarte Amerikanen vond ten tijde van zijn uitspraak maar 22 procent dat O.J. schuldig was, intussen is dat 57 procent.

In onderzoeken die gedaan zijn naar de publieke opinie over de zaak zie je de ‘guilties’ direct na de vrijspraak al omhoogschieten, bij zowel zwarte als bij witte Amerikanen. En die lijn stijgt nog altijd. Het lijkt erop dat veel mensen die zich hardmaakten voor zijn onschuld, dat niet per se deden omdat ze echt twijfelen aan het fysieke bewijs, maar vanwege het punt dat gemaakt moest worden: ben je zwart in de VS, dan ben je de lul.

Wat de zaak-O.J. aantoonde

Dus als O.J. uiteindelijk toch een crimineel blijkt te zijn, zijn vrijspraak de positie van zwarte Amerikanen in het rechtssysteem niet heeft verbeterd en zowel zwart als wit Amerika het intussen eens kan zijn over zijn schuld... Wat heeft de breedst uitgemeten rechtszaak ooit dan voor zin gehad?

Meer dan je in harde cijfers kunt aantonen.

De zaak rondom O.J. is zonder twijfel het eerste moment in de geschiedenis geweest waarop op zo’n grote schaal, zo publiekelijk werd getwijfeld aan de vanzelfsprekendheid en validiteit van de ‘white narrative’; vrij letterlijk vertaald de vanuit witte mensen beredeneerde waarheid die het publiek door de westerse maatschappij en media worden voorgespiegeld.

Een waarheid waarin de politie je vriend is, het rechtssysteem eerlijk en de kleur van je huid onbelangrijk.

Deze zaak draaide om de stelselmatige schuld van een ongelijk systeem

Het werd duidelijk dat de vooruitgang die op het gebied van mensenrechten geboekt werd in de jaren zestig, zeventig en tachtig, bij lange na nog geen gelijkheid betekende. Dat politiegeweld en ongelijkheid binnen het rechtssysteem zo ver van de radar van witte Amerikanen lagen, terwijl het voor veel zwarte Amerikanen zo herkenbaar was. Dit alles, dat voor veel zwarte Amerikanen een gegeven was, klonk voor veel witte Amerikanen vóór de zaak tegen O.J. Simpson als een belachelijke beschuldiging.

Tegen het fysieke bewijs is nog steeds weinig in te brengen. Maar deze zaak draaide niet meer om de schuld van een individu, deze zaak draaide om de stelselmatige schuld van een ongelijk systeem.

Een systeem dat sinds zijn bestaan etnische minderheden heeft benadeeld, maar dat alsnog blind uitgaat van de kans op een eerlijk proces voor iedereen - simpelweg omdat dat systeem is bedacht, en wordt gevormd, door de meest geprivilegieerde laag van de Amerikaanse bevolking: de rijke witte.

De publiekelijke afrekening met dat sprookje, onder leiding van O.J. Simpsons advocaat Johnnie Cochran, zal altijd wrang blijven omdat zij misschien wel ten koste ging van twee moordslachtoffers. Twee doden voor wie nu nooit meer gerechtigheid zal worden gevonden. Waar is de gerechtigheid dan wel?

Hoe er toch een beetje gerechtigheid kwam

Misschien zit de gerechtigheid wel in het bespreekbaar krijgen van het kromme systeem, of in de ruimte die werd genomen om eens een ander verhaal te vertellen over hoe politie en justitie werken als je behoort tot een minderheid. Kortom: het ándere narratief.

De zaak toont namelijk als nooit tevoren de twee kanten van het vooroordeel. Enerzijds de gore, verneukeratieve kant; het vooroordeel dat voortkomt uit onwetendheid. ‘Zwarten zijn schuldig.’ Het vooroordeel dat voortkomt uit koppigheid. ‘Kijk maar naar de cijfers, gevangenen zijn relatief vaker zwart dan wit.’ Het vooroordeel als leidraad om recht te praten wat overduidelijk krom is, het vooroordeel als excuus om niets aan te hoeven passen. ‘Ons systeem is eerlijk, het staat in de grondwet.’

Het is O.J. Simpson gelukt een heel nieuw publiek te laten zien hoe zwarten lijden onder vooroordelen

Maar er is ook de andere kant: het vooroordeel dat voortkomt uit levenservaring. ‘De politie discrimineert, benadeelt minderheden.’ Zo’n vooroordeel wordt vaak weggezet als onwaarheid, vanwege een gebrek aan inlevingsvermogen van degene die zulke ervaringen niet kent. ‘Ik heb anders nog nooit last gehad met de politie.’ Maar juist dát vooroordeel kan er op het goede moment (na de rellen rond Rodney King) en met het juiste vehikel (O.J. Simpson) voor zorgen dat een grote onderdrukte groep de kracht vindt om een vuist te maken tegen ongelijkheid.

Het is O.J. Simpson, of eigenlijk zijn advocaat Johnnie Cochran, gelukt een heel nieuw publiek te laten zien hoe zwarten lijden onder vooroordelen, hoe ongelijkheid tot stand komt, welk wantrouwen dat veroorzaakt en hoe moeilijk het is dat te doorbreken. Dit hardmaken in cijfers is onmogelijk, maar wie heel positief is zou kunnen stellen: hierdoor heeft de zaak misschien wel, langzaam maar zeker, bijgedragen aan de geleidelijke afbraak van de white narrative als ultieme westerse waarheid.

Rechtbankjournalist Jeffrey Toobin schreef in 1994 als eerste dat deze zaak zou gaan draaien om kleur in plaats van schuld. En misschien vat hij wel als beste samen wat er nodig was om de afbraak van het narratief in gang te zetten: ‘seks, sport, geweld en een crimineel mysterie, met slechts een hond als getuige.’

N.B.: In de uren na publicatie (tussen 05:45 en 09:30) was er sprake van een technisch probleem, dat ervoor zorgde dat grote delen van de tekst weg zijn gevallen. Veel lezers maakten ons daarop attent, in de bijdragen onder het stuk. Intussen is het probleem verholpen en hebben we ook de meldingen hierover verwijderd. Voor onze vroege lezers: excuses voor het ongemak.