Een tweet van een 3FM radio-dj vatte het vorige week precies samen. In reactie op de toekenning van 25.000 euro subsidie voor de podcast van Anousha Nzume voor gekleurde vrouwen, liet nachtjock Mark van der Molen zijn hoon de vrije

‘Ideetje voor die 25.000 voor je vrouwenpodcast! Hoofdtelefoons met uit 18-karaats goud geëtste vagina’s als oorschelpen.’

Terecht kwam er een door antiracisten én feministen aangewakkerde storm van kritiek op gang. Hoe kon hij zoveel dedain over diversiteit én zoveel gebrek aan respect voor vrouwen in 140 tekens samenballen. Eerder ontstond er al discussie over hoe wit en mannelijk de nationale popzender is en hoe weinig divers het muziekaanbod. Onze luisteraar zit daar niet op te wachten, is steevast het

Het relletje is exemplarisch voor hoe de debatten over racisme en seksisme worden gevoerd en hoezeer de twee verweven zijn. Die verwevenheid komt uitgebreid aan bod in een zeer inzichtelijk boek over mannelijkheid: van de Australische sociologe Raewyn Connell. De eerste editie van het boek verscheen al in 1995, de tweede in 2005; het wordt beschouwd als een van de standaardwerken in het onderzoeksveld. Ik zal in dit stuk uitleggen waarom het nog steeds zo actueel is.

Mannen rekenen elkaar af op de heersende mannelijke norm

In het boek schetst Connell (geboren in 1944 als Robert William Connell) de kijk op masculiniteit door de eeuwen heen en de invloed van de wetenschap hierop. Ze toont aan dat er niet één maar veel verschillende masculiniteiten bestaan, in verschillende tijdperken en culturen én naast elkaar in één maatschappij.

Het boek sloeg vooral aan doordat Connell een belangrijk begrip uitwerkte: ‘hegemonische masculiniteit’. Hegemonie komt van het Griekse ἡγεμών, hègemoon, wat ‘aanvoerder’ of ‘gids’ betekent. Het is de heersende mannelijke norm, die voorschrijft hoe je je als man zou moeten gedragen. In westerse culturen is dat heteroseksueel, autoritair gedrag, wat vooral niet als vrouwelijk mag overkomen en dus niet te ‘emotioneel’ en empathisch mag zijn. In Nederland moet je verder een tikkeltje intellectueel en eigenzinnig, maar vooral ook no nonsense zijn. Doe maar gewoon, dan doe je al gek genoeg.

Hegemonische masculiniteit is voor het seksisme wat white supremacy voor racisme is

Mannen rekenen elkaar constant bewust en onbewust af op het wel of niet voldoen aan die norm. Dat kan door een simpele opmerking zoals ‘watje’, of door iemand simpelweg die bestuursfunctie of promotie niet te gunnen. Daar hebben ze belang bij. Hegemonische masculiniteit is voor het seksisme wat voor racisme is: het hoogste in de rangorde, gelegitimeerd door de aanname dat die positie het gevolg is van bepaalde ‘gunstige’ eigenschappen.

Die positie levert allerlei maatschappelijke voordelen op, dankzij het positieve beeld dat er aan het stereotype hangt en de gemakkelijke toegang tot de macht, zoals stellingen dat ‘witte mensen nu eenmaal beschaafder en intelligenter zijn’ en ‘mannen nu eenmaal doortastender dan vrouwen’.

Hegemonische masculiniteit houdt niet alleen de dominantie van mannen over vrouwen in stand. De hegemonische masculiniteit wordt niet uitgeoefend door alle mannen, maar een selectieve groep die de lakens uitdeelt, ten opzichte van vrouwen én andere mannen. Dat is waar de strijd om wat ‘een echte man is’ om draait: status. Een ouderwets potje knokken op de apenrots.

Bovenaan de rangorde? Daar staat de witte man

In haar boek schetst Connell hoe er in iedere maatschappij een rangorde ontstaat van verschillende Die ontwikkelen hun eigen kenmerken en zetten zich in meer of mindere mate tegen elkaar af.

Allereerst zijn er de homoseksuele mannen, die in onze heteronormatieve maatschappij worden weggezet als vrouwelijk, en die tegelijk een mannelijkheid hebben gevormd die juist hypermasculiene trekjes heeft. Verder gelden in verschillende sociale klassen en etnische groepen andere normen voor mannelijkheid. Zo wordt het drinken van veel bier gezien als iets van westerse heteromannen, het pronken met intelligentie iets van de sociale bovenklasse en het hebben van een glimmend, gespierd lichaam iets van homoseksuele mannen en mannen met een andere culturele achtergrond of een lagere sociale klasse.

En wie staat er in de moderne, westerse maatschappij bovenaan de rangorde? Jawel, de witte man. Wanneer die voldoet aan de normen voor mannelijkheid en beschikt over de juiste portie ambitie, netwerk, opleidingsniveau, zelfzuchtigheid en bluf, staan noch zijn geslacht, noch zijn huidskleur hem in de weg om de te richting het establishment: de politieke elite, de economische elite, de media-elite. Maar zijn voorrecht is niet meer vanzelfsprekend. Zoals Connell schrijft: ‘Het is niet de machtspositie van de man die ondermijnd is geraakt, maar de legitimering ervan.’

De genderrangorde is in crisis

Die legitimering was er altijd te Eerst legitimeerde religie deze machtspositie, en toen het geloof aan invloed verloor, haalden de beschermers van het witte patriarchaat de biologie van stal. Die zou toch wel even aantonen dat ‘het blanke ras’ superieur was, dat mannen met hun ambities en doortastendheid gemaakt waren voor verantwoordelijkheid en vrouwen, gezien hun labiliteit en passiviteit voor

Maar ook de wetenschap laat de hen in de steek, schreef ik al in mijn vorige artikelen: er blijft steeds minder over van de veronderstelde fundamentele tussen mannen en en voor het fenomeen ‘ras’ blijkt geen geen biologische basis te bestaan.

Er is ook steeds minder geoorloofd om de machtsverschillen in stand te houden. Lang hadden de hegemonische mannen hiervoor instituties, wetten en regels om vrouwen en minderheden te onderdrukken, geweld was toegestaan om hen op hun plek te wijzen. Ook daar komen ze niet meer mee weg, dankzij de inspanningen van feministen en andere activisten.

En dus ontstaat wat Connell omschrijft als ‘een crisis van de genderrangorde’. Het belangrijkste gevolg van deze crisis is dat de man die dacht machtig en onaantastbaar te zijn, niet langer wegkomt met gedrag wat tot in het recente verleden geaccepteerd of geslikt werd. Witte mannen moeten een toontje lager zingen, omdat ook vrouwen, minderheden en mensen met een lagere sociale klasse hun plek opeisen.

Agressie als middel om status te behouden

Daarom roeren veel van dit soort mannen zich. Door zich te beklagen dat hun grappen niet meer geaccepteerd worden of hun woorden altijd verkeerd uitgelegd worden. Door een seksistische, badinerende tweet de wereld in te slingeren.

Een kater in het nauw maakt rare sprongen

Connell beschrijft het op basis van theorieën van de Oostenrijkse psychiater Alfred Adler (1870-1937), een van de grondleggers van de psychoanalyse, als ‘masculien protest’ – overcompensatie als gevolg van een superioriteitscomplex, die gepaard gaat met agressie en botheid. Agressie is dan ook geen uiting van mannelijkheid, maar een middel om status en macht te behouden.

Een kater in het nauw maakt rare sprongen.

Maar ook andere mannen komen in opstand, zij het wat subtieler. Dit zijn de mannen die het allemaal netjes weten te verwoorden en te verhullen, maar als ze heel eerlijk zijn de westerse cultuur toch echt superieur vinden aan de andere. Die zich zeer geëmancipeerd voelen, maar diep van binnen vinden dat vrouwen nu eenmaal beter zijn in zorgen en mannen in leiding geven. Dit zijn de eliteracisten uit het stuk van die vaak tegelijk ook eliteseksisten zijn.

Wat kunnen we met deze theorie?

Wat kunnen en moeten we hier nu mee, volgens Connell? Zelfs nu zijn paleis op zijn grondvesten trilt zal de hegemonische man niet zonder slag of stoot zijn macht afgeven. Connell benadrukt ook dat de crisis er niet vanzelfsprekend voor zal zorgen dat de hegemonische witte man zal ‘aftreden’. Er kan juist ook consolidatie optreden, door de mondige minderheden als het ware terug in hun kooi te schoppen. Pogingen daartoe zie je zowel in het racisme- als seksismedebat, wanneer door anderen ingebrachte onderwerpen (etnisch profileren, hoge werkloosheid, systematische uitsluiting, belemmerende stereotypen) als irrelevant en niet bestaand worden weggezet.

Als mannen die wel open staan voor verandering, zullen we onze verantwoordelijkheid moeten nemen, door ruimte te scheppen en door plaats te maken, zoals oud-3FM dj Eric Corton het in een reactie goed verwoordde. Door onze blinde vlekken te erkennen en bestrijden en door andere mannen te wijzen op hun positie en gedrag. Door in te zien dat wij ook baat hebben bij gelijkwaardigheid en anderen daarvan te overtuigen.

Samen met al die anderen zullen we erop moeten blijven hameren dat de macht eerlijker verdeeld moet worden, om gelijke kansen te bewerkstelligen. Langzaam zal dan het beeld dat de witte man de standaard is verwateren. Zo kunnen we toe werken naar een vorm van hegemonie die inclusiever is, zodat ook vrouwen en mannen uit andere groepen dan de witte bovenklasse met de juiste competenties er net zo goed voor in aanmerking komen.

Daar zijn we nog lang niet, bleek maar weer eens uit de Twitterperikelen van vorige week en de reactie van 3FM op de kritiek. Die kwam er simpelweg niet. Wél kondigde de kersverse nieuwe Music Director van 3FM, Diederik van Zessen zichzelf aan: ‘Sorry Fresku: vanaf 1 september is Hilversum wéér een stukje blanker.’

Eerder in deze serie:

Hierin verschillen mannen van vrouwen. En hierom is dat verschil benoemen zo gevoelig Het is een heet hangijzer: verschilt het gedrag van mannen en vrouwen fundamenteel? En waarom? Ik zet het onderzoek ernaar op een rij. Lees mijn verhaal hier terug Wat ik over mannen leerde - van de lezers van De Correspondent Twee weken geleden publiceerden wij het eerste artikel binnen onze serie over mannelijkheid. Want de man bevindt zich in een identiteitscrisis. Alles waarvan hij dacht dat het mannelijk was, blijkt net zo goed bij vrouwen te kunnen passen. Deze reacties vielen ons het meest op. Lees mijn verhaal hier terug Waarom vrouwen wel boksen, maar mannen niet aan zumba doen De man bevindt zich in een identiteitscrisis. Alles waarvan hij dacht dat het mannelijk was, blijkt net zo goed bij vrouwen te kunnen passen of wordt sociaal niet meer geaccepteerd. Wij schreven dit pleidooi om de mannelijke mystiek van ons af te schudden. Lees mijn verhaal hier terug