Mark Rutte wist precies wat hij deed toen hij maandag in zijn drievoudige herhaalde. Zaterdag had hij het in De Telegraaf al gedaan. De geplande doelgroepen bereikt. Lastige vragen afgehandeld. Vuiltje opgeruimd. De VVD-campagne kan beginnen.

Zo gaat het in onze politiek. Je hebt het echte werk. En je hebt campagnetijd. Dan gebruik je grote woorden, je belooft dingen die je absoluut wel of niet zult doen, je staat pal voor je gewenste achterban.

Daarna moet er geregeerd worden. Je sluit compromissen – prima natuurlijk, anders kan het land niet bestuurd worden. Maar hoe die standpuntensmoothie tot stand komt wordt vooral niet uitgelegd.

De grootste tegenstanders komen opeens met een regeerakkoord voor de dag tegen de achtergrond van een zwaar symbolische Rotterdamse brug. Zij gaan doen wat noodzakelijk is om het land op koers te krijgen. Hervormen, daar schrikken zij niet voor terug. De rit uitzitten wordt een doel op zichzelf.

Een eerlijke, maar makkelijke mediabiecht

Ook onderweg waren Rutte en Samsom niet mededeelzaam over de belangrijke punten uit hun programma’s die zij hadden ingeleverd.

Rutte legde niet uit dat hij die hypotheekrenteaftrek toch echt moest beperken, ondanks zijn belofte er af te blijven. Samsom erkende niet met begrijpelijke uitleg dat voor veel mensen de langdurige - en ouderenzorg onoverzichtelijk en lastig te krijgen was geworden, ondanks zijn belofte pal te staan voor mensen met een zwakke gezondheid en een kleine beurs.

Het was eerlijk, maar ook wel makkelijk dat Mark Rutte zijn verkiezingszonden nu afkocht met een snelle mediabiecht. Alsof vier jaar gebroken beloften in vier dagen vergeven en vergeten kunnen worden.

Alsof vier jaar gebroken beloften in vier dagen vergeven en vergeten kunnen worden

Diederik Samsoms sorry in was ronduit bizar. Verpakt in een reportage waarin hij op luisterbezoek ging bij de mensen thuis in Woerden betuigde hij zijn spijt dat hij de PvdA-fractie had verwaarloosd. Hoezo? Doe dat op het fractieweekend. Maak liever excuses aan de kiezers dat je zonder steengoede uitleg de beginselen van de PvdA vier jaar lang hebt verwaarloosd. Leg uit waarom je het heersende neoliberale dogma hebt uitgevoerd.

Niet alles werd later bedacht. De coalitie heeft de AOW-leeftijd opgetrokken; dat heeft heel wat mensen die er net aan toe waren behoorlijk in het nauw gebracht. Maar zowel VVD als PvdA had vooraf maatregelen aangekondigd. Dat was pijnlijk, maar eerlijk.

En nu gaan zij weer ieder op pad, met tegengestelde verhalen, in de hoop dat iedereen het normaal vindt dat hun waarheden seizoensgebonden zijn. Waarschijnlijk hopen zij dat het volk vooral dankbaar is dat het huishoudboekje van de staat weer een beetje klopt.

De cijfers, de cijfers

Want de economie is belangrijker dan wat ook. Dat geldt voor de regerende en de gedogende partijen. Van duurzaamheid is timide werk gemaakt. De arbeidsverhoudingen zijn verhard, er is meer wegwerparbeid ontstaan, op werk voor mensen zonder veel perspectief is beknibbeld. De cijfers zijn het belangrijkste.

Het is de grote vraag hoeveel kiezers er net zo over denken. Regeren als economisch managementvraagstuk. Veel wijst erop dat grote groepen daar niet meer van onder de indruk zijn, maar het is wel waar de meeste regeringen in Europa en de Verenigde Staten, én de Europese Unie van doortrokken zijn.

De economie is de baas over de democratie. Dat tast in de Westerse wereld gevoelens van nationaal zelfrespect en veiligheid aan en biedt kansen aan politieke avonturiers. Steun voor mensen als Trump, Le Pen, Wilders, voor Brexit, voor democratisch bedenkelijke nationalisten in Hongarije en Polen, nare vormen van vreemdelingenhaat; het wordt ook in Nederland allemaal steeds gewoner. Gevoelens worden feiten.

Het zijn grote woorden. Grote begrippen. Grote belangen. Toch is dat, denk ik, wat aan de hand is in veel Westerse landen.

Geen respect voor instituties en opvattingen

De gemeenschappelijke noemer is een gebrek aan respect voor tot voor kort gezaghebbende instituties en opvattingen. In de Verenigde Staten overwegen miljoenen Republikeinse en onafhankelijke kiezers begin november hun stem te geven aan een presidentiële illusionist zonder bestuurlijke ervaring en een hang naar roekeloze voorstellen.

In Frankrijk zou volgend voorjaar een president van het Front National kunnen aantreden die uit de EU wil stappen en de huidige confrontaties met het islamitische deel van de bevolking zal verscherpen.

In Duitsland zijn de meeregerende sociaal-democraten in crisis en kalft de steun voor Merkel af. Het is spannend of Alternative für Deutschland zondag wint bij de tussentijdse verkiezingen in in het vroegere Oost-Duitsland.

Als te veel mensen hun vertrouwen in de democratie opzeggen, dan neemt het gevaar van de totalitaire verleiding toe

Als te veel mensen hun vertrouwen in de democratie opzeggen, dan neemt het gevaar van de totalitaire verleiding toe. Dit is geen links praatje – links bestaat nauwelijks meer in Europa. Ook de nieuwe Conservatieve premier in Groot-Brittannië, Theresa May, ziet de toegenomen ongelijkheid als de bron van veel onbehagen en boosheid.

Daags na het Brexit-referendum van eind juni riep May haar landgenoten op te werken aan ‘een land dat er voor iedereen is, niet alleen voor enkele bevoorrechten.’ Zij noemde de uitslag een keus voor het verlaten van de EU maar ook een oproep tot ingrijpende veranderingen.

Dat is ongehoorde taal voor een moderne Britse Conservatief. de man van het ‘one nation toryism’, de sociaal-liberale stroming binnen de Conservatieve partij, was nergens meer sinds En nu trekt de nieuwe minister-president May de conclusie dat het Verenigd Koninkrijk terug moet naar zijn meer inclusieve wortels. Het is een radicale uitspraak met potentieel ingrijpende consequenties. Als Labour niet zo verdeeld was dan zouden de Britse sociaal-democraten de handschoen allang hebben opgepakt.

Hoe lang duurt het huwelijk tussen democratie en kapitalisme nog?

We zijn nu twee maanden verder. Waarom zou wat voor het Verenigd Koninkrijk geldt, niet van toepassing zijn op de Europese Unie? De EU heeft nog weinig ideeën geformuleerd voor een organische ontkoppeling van de Britse eilanden. Laat staan bedacht hoe het verlies aan vertrouwen in de Europese instituties kan worden hersteld.

Deze week trok de Britse topcolumnist van The Financial Times, Martin Wolf, de lijn nog wat verder Hij vroeg zich hardop af hoe lang het vertrouwde huwelijk tussen ‘liberale democratie’ en ‘wereldwijd kapitalisme’ nog meegaat. ‘Men kan er niet zomaar van uitgaan dat het succes van dit begrippenpaar in stand blijft.’

Democratie zoals we die in het Westen kennen moet het hebben van algemeen kiesrecht, verankerd in burgerlijke en persoonlijke rechten. Kapitalisme is het recht goederen, diensten, kapitaal en arbeid in vrijheid te kopen en te verkopen. De twee zijn decennia succesvol samengegaan. Zij brachten miljoenen burgers in de VS, West- en Midden-Europa welvaart en vrijheid. Dat wordt door miljoenen burgers in die landen niet automatisch meer als zodanig ervaren.

Op zoek naar een verklaring voor dat ingrijpende verschijnsel grijpt Wolf terug op een blog van de Turks-Amerikaanse econoom Dani Rodrik. Die in 2007 een verhelderende gedachte over het ‘trilemma van de wereldeconomie’. Zijn even simpele als radicale stelling luidt: democratie, nationale soevereiniteit en een geglobaliseerde economie kunnen niet samengaan. Slechts twee van deze drie kunnen tegelijk functioneren.

Ga maar na, als landen nationale regels stellen die de handel beperken, dan wordt de vrijheid om internationaal te kopen en te verkopen beperkt. Als die handelsbelemmeringen worden weggehaald dan wordt de nationale vrijheid van wetgeving beperkt. De democratie komt dan in de knel. Het kan niet allemaal tegelijk.

Een conflict tussen individuele vrijheid en soevereiniteit

In deze tijd van globalisering en massale migratie ontstaat een scherp conflict tussen individuele vrijheid en democratische soevereiniteit. Europese burgers hebben het gevoel dat zij worden overspoeld door migranten. Zij geven de vluchtelingen én de overheden (inclusief de EU) die hen niet kunnen tegenhouden vaak de schuld.

Daar komt bij, schrijft Wolf, dat het geglobaliseerde kapitalisme voor de meeste mensen al een tijd weinig goeds heeft opgeleverd. Grote internationale bedrijven en hun leidinggevende elite hebben zich uitstekend gered. De midden- en lagere klasse in de Verenigde Staten en grote delen van Europa voelen zich het slachtoffer van die globalisering en migratie. Hun banen zijn onzeker, hun inkomen is achter gebleven, hun sociale vangnet aangetast en hun kinderen hebben het allerminst beter.

Donald Trump stookte dit kacheltje deze week op met zijn Mexicaanse stuntreis en –toespraak. Europese populisten hoeven nog minder te verzinnen om brede gevoelens van sociaal-economische onveiligheid op te roepen. De sporthallen met asielzoekers, de bootladingen voor de kusten van Griekenland en Italië vertellen het verhaal – de beelden zijn vers en beklemmend. Het akkoord met Turkije hangt aan een zijden draadje.

Dan maar een stap terug: burgerlijk welzijn is belangrijker

Een overal bepleite remedie is een variant van dichte-grenzen-nationalisme. De automatische beleidsreactie van de Westerse bestuurlijke elite is Reflex Internationalisme. Dat is niet de oplossing, Bill Clintons minister van financiën Larry Summers in juli kort na Brexit. Hij pleitte voor ’verantwoordelijk nationalisme’ – een erkenning dat het de primaire taak van natiestaten is het welzijn van haar burgers te bevorderen.

Harmonisatie moet niet worden afgedwongen. Als een land geen genetisch gemodificeerde gewassen wil binnenlaten, dan niet. Jammer voor de internationalisten die het beter weten. Enzovoort.

Als landen mogen opkomen voor hun burgers, en niet door internationale verdragen of instituties worden gedwongen tot maatregelen die hun volk niet zichtbaar helpen, dan zullen zij als democratischer worden ervaren. Summers pleit voor deze stap terug, omdat hij anders vreest voor ‘meer ontwrichtende referenda en populistische demagogen die de macht overnemen.’

Hardop nadenken over een voor iederéén vruchtbare economie

Wat heeft dit alles te maken met de komende Nederlandse verkiezingen? Alles. Wie nu nog denkt dat Nederland een fijn aangeharkt eiland is waar we rustig voor de verkiezingen zeven maanden kunnen debatteren over de pensioenleeftijd en de fiscale behandeling van zelfstandigen, die heeft een paar afslagen gemist.

Serieuze, niet-demagogische partijen kunnen maar beter nu beginnen na te denken over de oorzaken van de democratische crisis

De electorale vloedgolf komt. Of we het willen of niet. Serieuze, niet-demagogische partijen kunnen maar beter nu beginnen na te denken over de oorzaken van de democratische crisis en over de maatregelen die de bozen en de misdeelden weer wat vertrouwen kunnen geven in onze democratische fundamenten.

Dat zal helemaal niet makkelijk zijn. Wat kunnen partijen doen? Zelf bepalen wat de oorzaken zijn van de democratische crisis. Zelf hardop nadenken hoe we een rechtvaardiger, voor iedereen vruchtbare economie kunnen organiseren. Zich niet door haastige tv-journalistiek in het straatje van de relletjes laten drijven.

Wat dat laatste betreft: de journalistiek moet wel meedoen met serieuzere verkiezingen. Kijkcijfers zijn alleen dwingend als je het geweten buiten werking stelt.

In mijn Politiek Dagboek probeer ik achtergrond te geven bij het nieuws over politiek en democratie. Het zijn persoonlijke notities bij de actuele gang van zaken. Volgende week kan de invalshoek weer anders zijn.

Lees ook:

De opstand tegen de elite is geslaagd. Maar Brexit lost het probleem niet op Wat velen in Europa nauwelijks voor mogelijk hielden, is werkelijkheid. Het Verenigd Koninkrijk wil uit de Europese Unie. De boosheid van de verliezers van de vrije markt werd met succes verwoord door romantische nationalisten. Die formule kan aanstekelijk werken in de rest van Europa. Politiek Dagboek: het is nog niet te laat. Lees het verhaal van Marc hier terug Waarom we vandaag het einde van de Tweede Wereldoorlog moeten herdenken De Tweede Wereldoorlog wordt ieder jaar intenser herdacht. In de eerste meidagen. Maar in Azië eindigde de oorlog pas op 15 augustus 1945. Tijd om weer een blinde vlek onder ogen te zien. Lees het verhaal van Marc hier terug