Wat als je leeft in een land waar je de wet niet eens kunt kennen?

‘Denk je dat ik me iets aantrek van een rechterlijk bevel? Er is geen rechtbank in dit land die me ter verantwoording zal roepen.’

Dat zegt de Zimbabwaanse adjunct-staatssecretaris Ray Ndhlukula tegen een politieagent. De agent is met de witte boer David Connolly naar diens in beslag genomen boerderij gekomen.

De regering van Robert Mugabe aast daar al langere tijd op. Nadat eerder dat jaar herhaaldelijk is gedreigd met inbeslagname, zoekt Connolly bescherming van de rechtbank. Op 27 juni krijgt hij die steun in de vorm van een rechterlijk bevel, waarin staat dat Ndhlukula niet de bevoegdheid heeft om Connolly van zijn grond te verjagen.

Maar als op 7 augustus 2014 de boerderij toch wordt ingenomen en Connolly de plaatselijke politie erbij haalt, trekt Ndhlukula zich er niets van aan. En de politie kan niet anders dan tegenover Connolly beamen dat Ndhlukula, zoals hij zelf al aangeeft, ‘onaantastbaar’ is.

Wanneer de wet niet openbaar is

De zaak tussen Ndhlukula en Connolly is geen uitzondering. In Zimbabwe, en de meeste andere Afrikaanse landen, geldt: de regering heeft in juridische zaken een enorme voorsprong op de gewone burger.

Het grootste probleem hierbij is dat in Afrika, met uitzondering van Zuid-Afrika en Kenia, wetten nauwelijks toegankelijk zijn voor burgers. Ze zijn noch in bibliotheken noch online te vinden.

Zelfs advocaten, rechters en anderen met een juridisch beroep hebben moeite toegang te vinden tot de wet

In Nederland kun je net als in de meeste westerse landen op de site van de overheid nagaan of iets al dan niet wettig is. Als je je verder in het onderwerp wilt verdiepen, kun je online de letterlijke wettekst lezen.

Voor inwoners van Zimbabwe en andere Afrikaanse landen ligt dat heel anders. Het gebrek aan politiek bewustzijn onder de bevolking in combinatie met een overheid die de informatie controleert en beheert, maakt dat burgers geen idee hebben wat er in de wetboeken staat.

En het probleem beperkt zich niet tot de gewone burger. Ook advocaten, rechters en anderen met een juridisch beroep hebben moeite toegang te vinden tot de wet. Dit maakt het vrijwel onmogelijk om machthebbers te controleren, laat staan een proces tegen ze aan te spannen. Daar is de zaak van Connolly maar één voorbeeld van.

Hoe komt dit?

Voor dit probleem zijn vele oorzaken aan te wijzen, die ook nog eens per land verschillen. Dat zegt Mariya Badeva-Bright, die medeoprichter en directeur van het African Legal Information Institute (ALII) is.

Als voorbeeld noemt ze Oeganda, waar juridische beslissingen worden vastgelegd in de Uganda Law Reports. Maar die worden slechts sporadisch gepubliceerd, omdat de staat naar eigen zeggen te weinig geld heeft.

En in Sierra Leone zijn tijdens de burgeroorlog veel historische gebouwen afgebrand waarin belangrijke juridische documenten lagen opgeslagen. Deze documenten zijn niet vervangen of hersteld.

Op dezelfde manier zijn ook de recente oorlogen in de Democratische Republiek Congo, Angola en Mozambique schadelijk geweest voor het nakomen van burgerrechten.

En terwijl het digitale tijdperk de wereld steeds meer in zijn greep heeft, kan met deze achterstand geen van de Afrikaanse landen zelfs maar een begin maken met het online toegankelijk stellen van de wet.

De problemen die dit veroorzaakt

Terug naar Zimbabwe. Sinds diens onafhankelijkheid in 1980 – toen de huidige president Robert Mugabe aan de macht kwam – is het verjagen van witte boeren van hun eigen terrein een normale zaak.

Ndhlukula’s daden en het feit dat hij zich niks van de rechterlijke uitspraak aantrekt, getuigen van een houding die typerend is voor de elite van het land, die zich gedraagt alsof ze boven de wet staat.

Ndhlukula’s daden en het feit dat hij zich niks van de rechterlijke uitspraak aantrok, getuigen van een houding die typerend is voor de elite van het land

Ter verdediging voerde Ndhlukula nog wel een brief van het ministerie van Landbouw aan, waarin hem werd gevraagd het land in beslag te nemen, zoals hij kort daarvoor ook bij twee andere boerderijen in de omgeving had gedaan.

Niet dat Connolly zijn strijd dan maar staakt. In 2015 bemachtigt hij een tweede rechterlijk bevel, dat hem toestaat terug te keren naar de boerderij. Maar ook dit wordt door Ndhlukula genegeerd. April dit jaar wordt Connolly door het Gerechtshof opgedragen de boerderij te ontruimen, omdat zijn grond sinds 2000 wettelijk eigendom van de staat zou zijn.

Dat krijg je als de wet niet aangepast wordt aan de grondwet

Hoe kun je op een rechtssysteem vertrouwen dat door politici genegeerd wordt?

Er speelt een nog groter probleem. In maart 2013 werd in Zimbabwe een nieuwe grondwet aangenomen, maar drieënhalf jaar later zijn de wetten nog altijd niet in overeenstemming gebracht met deze nieuwe constitutie.

Oppositiepartijen, rechters en advocaten beschuldigen Mugabes regering ervan de aanpassingen opzettelijk tegen te werken omdat de nieuwe grondwet gebaseerd is op de progressievere wetgeving van Zuid-Afrika en Kenia. Hierin is persvrijheid expliciet vastgelegd, net als het beoordelen en controleren van de uitvoerende, rechterlijke en wetgevende macht.

‘Iedere minuut dat de aanpassing wordt uitgesteld, bevestigt voor ons wat we altijd al wisten, namelijk dat Zanu PF zich liever aan de oude constitutionele orde houdt, aangezien deze kan dienen als dekmantel voor hun doortrapte daden, en dat de politici zich weinig aantrekken van de rechtsstaat en van openbare verantwoording,’ zegt Jessie Majome, parlementslid voor de Beweging voor Democratische Verandering Zimbabwe in Harare, de grootste oppositiepartij van het land, en advocaat.

Landarbeiders oogsten, drogen en sorteren tabaksbladeren van een veld dat gehuurd wordt door de familie Forrester van een zwarte Zimbabwaanse eigenaar. Steeds meer blanke Zimbabwaanse boeren, die tijdens de landhervorming van president Mugabe vanaf 2000 van hun boerderij zijn verjaagd, komen terug en beginnen voorzichtig opnieuw commerciële landbouw te bedrijven. Maar nu niet meer als grootgrondbezitter, maar in samenwerking met de nieuwe eigenaren. Foto’s: Sven Torfinn / HH

Ook het gebrek aan informatietechnologie bemoeilijkt de situatie

Chris Mhike, advocaat in Harare, benoemt naast de onwil en corruptie van de regering nog een ander probleem dat rechtspraak in Zimbabwe en veel andere Afrikaanse landen bemoeilijkt: het gebruik van moderne informatie- en communicatietechnologieën.

Zo heeft het parlement in Zimbabwe wel wetten op de website staan, maar is het er vanwege beperkte middelen niet in geslaagd dit bij het grote publiek bekend te maken, zegt Vivid Gwede, een politiek commentator in Harare.

‘Ook bestaat er een groot gebrek aan officiële transparantie, waardoor informatie over de regering en wetgeving in principe voor burgers niet zichtbaar is. En dan speelt ook nog mee dat wat wel online staat voor de meesten niet toegankelijk is als gevolg van beperkte internettoegang op dit continent,’ zegt Gwede.

Rashweat Mukundu, voorzitter van Zimbabwe Democracy Institute, een denktank in Harare, onderschrijft Gwedes woorden. Hij benadrukt dat het achterhouden van informatie niet alleen in Zimbabwe, maar in bijna heel Afrika gebeurt, behalve in het meer ontwikkelde Zuid-Afrika en Kenia.

‘De meeste postkoloniale Afrikaanse regeringen zien informatie als iets wat is voorbehouden aan de staat of aan de machthebbers, met als gevolg dat de bevolking zelfs geen inzage kan krijgen in zaken die hen aangaan.’

‘De meeste postkoloniale Afrikaanse regeringen zien informatie als iets wat is voorbehouden aan de staat of aan de machthebbers’

‘Door de toegang tot informatie te criminaliseren, kan de politieke elite de corruptie en het machtsmisbruik verdoezelen. Zonder toegang tot de betreffende informatie is het zo goed als onmogelijk om deze zaken aan de kaak te stellen,’ zegt Mukundu.

‘De gerechtshoven zijn inmiddels wel begonnen met het automatiseren van de griffie van de rechtbank, waardoor juridische uitspraken nu ook online te raadplegen zijn,’ vult Mukundi aan. ‘Maar de infrastructuur van de sites waarop deze worden weergegeven is slecht. En de mate waarin de wet echt kan worden ingezien ronduit onbevredigend.’

Is er wat aan te doen?

Het African Legal Information Institute probeert iets aan de problemen te doen. Het instituut werd in 2010 opgericht en heeft een groot netwerk dat zich uitspant over vijftien landen in Noord-, Oost- en Zuid-Afrika. Het voornaamste doel is om wetten en juridische uitspraken in Afrika publiek toegankelijk te maken. Nu staan er meer dan 150.000 wetten, rechterlijke uitspraken en andere juridische documenten op de websites van de ALII.

Medeoprichter Mariya Badeva-Bright noemt als bijkomend voordeel dat die doelstelling uiteindelijk zal leiden tot het vertrouwen van investeerders en investeringen, die het land zullen helpen zich verder te ontwikkelen. Zo gebeurde dat ook in Kenia en Zuid-Afrika. Maar het belangrijkst blijft volgens haar dat ‘burgers toegang hebben tot de wet zodat ze beter beslissingen kunnen nemen in hun privéleven en beter deel kunnen nemen aan het openbare leven. Het rechtssysteem heeft pas zin als zowel de juridische sector als de bevolking kunnen beschikken over wettelijke bronnen.’

Afdelingen van ALII, zoals de Southern African Legal Information Institute (SAFLII) in de Zuid-Afrikaanse regio, willen ook een bijdrage leveren aan het toegankelijk maken van de wet. Zo bouwen ze onder andere websites waar juridische en wettelijke teksten van verschillende Zuid-Afrikaanse landen kunnen worden ingezien. Deze trekken ruim 300.000 bezoekers per maand, al is dat op de gehele bevolking van Afrika genomen natuurlijk een laag percentage.

Het instituut timmert hard aan de weg. In Malawi, bijvoorbeeld, waar bij rechterlijke uitspraken wordt uitgegaan van gerechtelijke uitspraken die eerder zijn gedaan in gelijksoortige zaken. Probleem: dit soort precedenten zijn nauwelijks vindbaar. Daar brengt het instituut verandering in, getriggerd door een zaak waarbij alle juridische informatie onvindbaar was, en de rechter deze dus van een blog moest plukken.

In andere landen in Afrika worden in bibliotheken en hogere onderwijsinstellingen kopieën van de wet verspreid, in een poging deze dan op z’n minst offline toegankelijk te maken voor burgers.

Dat burgers op wat voor manier dan ook toegang tot de wet wordt verschaft is een stap vooruit. Maar zonder steun vanuit de regering en een politiek vangnet verandert er weinig. De initiatieven zijn tijdelijk en kleinschalig. Het is niet voldoende om kopieën van wetten ter beschikking te stellen, zelfs niet online. Het echte probleem ligt bij de overheden. Die moeten wezenlijk veranderen: ze moeten ingesteld zijn op verbetering van het bestuur en de versterking van de rechtsstaat.

Dat klinkt abstract, maar ga maar na: als je te arm bent voor een advocaat en verder geen rechtsbijstand krijgt, dan heb je niet zoveel aan de wet. Zelfs een doorbijter als Connolly niet.

Dit stuk is vertaald uit het Engels door Laura Weeda.