Je bent nooit te oud voor seks. Jan (89) en Riet (79) leggen het uit

‘Seks wordt wel wat milder, er is meer tederheid,’ zegt Riet van Veer (1937). Jan Koevermans (1927), haar buurman en koorgenoot in het Amstelhuis, een platonische vriend, knikt instemmend. ‘En het duurt wat langer,’ zegt hij.

Uit de serie Old Love van Annabel Oosteweeghel

Tedere seks is een onvermijdelijk gevolg van het oudere lijf dat nu eenmaal minder wendbaar wordt. Als steeds meer standjes uit de Kamasutra buiten bereik raken (als ze dat niet al waren), ‘verlegt de aandacht zich van de penis of de vagina naar de mond en de hand,’ zoals treffend verwoord in de documentaire 69: Liefde Seks Senior door een geïnterviewde op leeftijd.

Riet is een echte Amsterdamse, opgegroeid aan het randje van de Jordaan boven de winkel van haar ouders. Jan komt uit Schiedam, tijdens de Tweede Wereldoorlog voltrekt het bombardement op Rotterdam zich voor zijn ogen.

Wat de twee gemeen hebben, is dat ze uit een kinderrijk katholiek nest komen. In de jaren veertig en vijftig van hun tienerjaren gingen in hun kring jongens en meisjes gescheiden naar school en was seks voor het huwelijk strikt taboe.

Flirten en seks in de jaren veertig en vijftig

In de tijd dat Jan en Riet jong zijn, vinden stellen elkaar vooral op de dansschool - razend populair in die tijd. Jan danst in zijn jeugdjaren wat af, hij wint prijzen met de tango en ontmoet hier ook zijn eerste en enige vrouw, met wie hij vijf jaar getrouwd was. Ook Riet gaat als meisje naar een dansschool (met een briefje van de pastoor dat dat mag van haar ouders) en ontmoet daar haar toekomstige echtgenoot. ‘Eigenlijk mocht ik niet naar dansscholen die niet katholiek waren, maar dat deed je stiekem toch, die waren veel vlotter.’

Voor Riet was seks als jong meisje ‘een grote stiekeme toestand.’ Er werd niet over gepraat. Het mocht niet en veel gezinnen wonen in die tijd met een groot aantal kinderen in kleine huizen. Weinig privacy, dus. ‘Seks had je in die tijd in een steeg,’ vertelt Riet.

‘Voor het huwelijk moest het snel, snel - erin en eruit, klaar’

Haar eerste keer, met de jongen met wie ze al twee jaar verkering had en op wie ze ‘strontverliefd’ was, was dan ook weinig romantisch. ‘Het was ook niet zo dat je seks had met een voorspel en een naspel en al dat gedoe, dat kwam pas als je ging trouwen. Daarvoor moest het snel, snel - erin en eruit, klaar.’ Na de daad moest Riet, zeventien jaar oud, vreselijk huilen. ‘Ik dacht dat ik voor de eeuwigheid naar het vagevuur zou gaan.’

Jan vertelt dat hij daar als jongeman minder moeite mee had, al was seks wel spelen met vuur: een zwanger meisje betekende een verplicht huwelijk. ‘Geld voor condooms had je niet,’ zegt hij, ‘de pil bestond nog niet, en al was die er, dan wisten wij er niks vanaf.’ Dus ging hij voor het zingen de kerk uit - dat leerde hij van de niet-katholieke jongens.

Bij Jan thuis was seks ook geen gespreksonderwerp. ‘Als mijn tante bij ons op visite was en ze haar baby de borst moest geven, moesten wij, jongens, de straat op.’ En wie masturbeerde, zo leerde Riet van de nonnen op school, zou blind worden.

Waarom ‘seks en oud’ zo’n taboe is

Gezien het taboe op seks in hun jeugd is het niet vreemd dat de ouderen die Jan en Riet kennen weinig over seks praten. ‘Hooguit een keer een geintje, in bedekte termen,’ zegt Riet. Dat in de samenleving seks onder ouderen onderbelicht wordt, helpt ook niet.

Al wordt de aandacht wel iets groter, meent Aagje Swinnen, samensteller van het boek Seksualiteit van ouderen (2011). In de media zie je het onderwerp meer voorbijkomen en de generatie babyboomers is mondiger. ‘Maar het blijft een hardnekkig taboe.’

In haar boek geeft ze een aantal verklaringen, de meest overtuigende vindt ze die van Thomas Walz. Volgens die bioloog wordt ouderdom vooral geassocieerd met verval; psychisch en lichamelijk. Jeugd daarentegen wordt gekoppeld aan schoonheid, en schoonheid zou aan de basis liggen van seksueel verlangen. Daarom zou ouderdom niet te verenigen zijn met seksuele aantrekkingskracht. Jeugd vinden we sexyer dan ouderdom.

Flirten en seks op latere leeftijd

Zelf dachten Jan en Riet op jonge leeftijd ook dat ouderen geen behoefte aan seks meer hebben. Nu ze zelf senioren zijn, weten ze wel beter. Riet deinde in de jaren zestig mee met de vrije moraal - de seksuele revolutie van die tijd.

Ze werd een laatbloeier rond haar zestigste. ‘Na een huwelijk van veertig jaar met op zich fijne seks overleed mijn man. Hij was lang ziek geweest en impotent, dus had ik een aantal jaar geen seks. Op een vakantie naar Egypte ontmoette ik een jongere man – God, het was net alsof ik de hele Kamasutra over me heen kreeg. Een openbaring.’

‘Met de meesten praat je hier toch niet over’

Bij thuiskomst schafte ze een vibrator aan en schreef zich in op een datingsite. De zestien jaar jongere en getrouwde minnaar die ze daar ontmoette, liet haar pas echt van seks genieten. Door zijn complimentjes kwam ze over de schaamte voor haar lichaam heen.

Als ze afspraken, boekten ze een hotel voor een halve dag in Akersloot. ‘De eerste keer had ik er vreselijk de zenuwen in. Wie boekt er nou een hotelkamer voor een halve dag? Wat moest de baliejuffrouw wel niet denken! Ik had een heel excuusverhaal bedacht: ik was een schrijfster en naast mijn huis werd er geheid, het was een rotherrie. Met een nieuwe aktetas onder mijn arm ging ik naar dat hotel.’

Met vriendinnen kan Riet vreselijk lachen om het verhaal. Maar niet met iedereen, want ‘met de meesten praat je hier toch niet over.’

Aan de belangstelling van de andere sekse ligt het niet

Jan beaamt dat de belangstelling voor seks er bij hem nog is. ‘Ik zou best nog weleens een nummertje willen maken, maar...’ Riet onderbreekt plagend: ‘Maar die zijn niet voorhanden, bedoel je.’

Aan de belangstelling van de andere sekse ligt het niet. Jan – een gestreken donkerblauwe blouse en een pantalon netjes op zijn plaats gehouden door bretels, zegelring om zijn vinger – is populair onder de dames van het Amstelhuis. Mannen zijn er verreweg in de minderheid. ‘Dat is natuurlijk vleiend, maar er zijn hier maar weinig vrouwen die aantrekkingskracht hebben.’

Riet licht toe: ‘De meeste vrouwen lopen hier rond met haar in de war, het maakt ze allemaal niet meer zoveel uit. Mannen ook, ze hebben een broek aan met een laag kruis of een korte broek waarvoor ze de benen niet hebben. Ik vind het geen pan, echt niet hoor.’ Jan: ‘Zo liep mijn moeder er ook bij.’

Hij kijkt met een schuin oog naar Riet en zegt: ‘Ik val meer op dames die qua kleding een beetje met de tijd meegaan.’ Riet - rode lippen, dito nagels en kraakwitte gympen - wuift de avances weg, al knuffelt ze zo nu en dan graag met Jan op de door henzelf afgeroepen knuffeldagen. ‘En vandaag of morgen pak ik ze, let maar op,’ grijnst Jan. ‘Nou, dan moet je toch wel van goeden huize komen,’ zegt Riet met een knipoog.

Wat de cijfers over seks en ouderen vertellen

Als het om seks op leeftijd gaat, zijn Jan en Riet géén uitzondering. Onderzoekers van de Universiteit van Chicago interviewden in 2007 3.005 Amerikanen tussen de 57 en 85 jaar. Daaruit bleek dat meer dan de helft van de mannen seksueel actief (orale seks, penetratie, masturberen) blijft tot hun 75ste en vrouwen tot hun 65ste. Daarna neemt dit af, net zoals ziektes toenemen op die leeftijd.

Bij vrouwen neemt dit getal sterker af dan bij mannen, maar dit heeft er vooral mee te maken dat vrouwen ouder worden en zij meestal een oudere (seks)partner hebben die eerder overlijdt of ziek wordt. Maar hoewel de seksuele interactie dus afneemt, blijft de behoefte aan lichamelijk contact gewoon in stand.

Uit een onderzoek van kenniscentrum voor seksualiteit Rutgers blijkt dat ruim de helft van de mannen en de vrouwen tussen de 65 en 80 jaar seks belangrijk vindt en driekwart tevreden is over hun seksuele relatie.

Het gebrek aan seks in het verpleeghuis

Als Jan of Riet onverhoopt ooit naar een verpleeghuis zou moeten, zou hun behoefte aan seks of intimiteit heus niet als sneeuw voor de zon verdwijnen. Toch wordt met de seksuele behoefte van ouderen weinig rekening gehouden. Niet alleen is jong de norm bij een erotische film of foto, ook wordt in het verpleeghuis vaak niet gevraagd naar de seksuele behoefte van ouderen.

Driekwart van de verzorgenden en verpleegkundigen krijgt weleens te maken met de seksuele behoeftes van cliënten. Dit blijkt uit een peiling van het Nederlandse V&VN Magazine onder 350 zorgverleners. Toch informeert ongeveer de helft hier maar naar.

De meeste zorgverleners vinden seks maar een lastig onderwerp, legt seksuoloog Ingrid van Kempen uit. ‘Verpleegkundigen en verzorgers leren tijdens hun opleiding niet hoe ze om moeten gaan met de seksuele behoeftes van ouderen.’ Vaak spelen er al zoveel andere gezondheidskwesties bij ouderen, dat dit pas als laatste aan bod komt.

Tekenend is dat Van Kempen een van de weinige seksuologen is die zich specifiek richt op ouderen. Dit terwijl de behoefte aan informatie over seks op leeftijd groot is bij ouderen.

Waarom vragen ze in het intakegesprek niet naar intimiteit of de behoefte aan een tweepersoonsbed?

De situatie komt er nu op neer dat een oudere geluk moet hebben met zijn of haar zorgverlener. Reden voor een manifest. Hierin pleiten Rutgers en betrokkenen - van professor tot zorgdirecteur - dat alle zorgopleidingen ‘praten over seks’ opnemen in het curriculum en dat verpleeghuizen meer privacy bieden.

‘Zorgverleners hoeven heus niet elke dag naar de seksuele behoeftes van ouderen te informeren,’ vindt Van Kempen. Het gaat er vooral om dat ouderen weten dat het onderwerp bespreekbaar is, want ze beginnen er niet zelf over.

Wat kunnen zorgverleners dan wel doen? Van Kempen: ‘Als een oudere in een verzorgings- of verpleeghuis terechtkomt, wordt in het intakegesprek naar allerlei zaken gevraagd. ‘Op welk tijdstip wilt u het liefst uw koffie, hoe laat gaat u naar bed?’ In dat gesprek moet intimiteit ook aan de orde komen. Vragen naar wat voor privacybehoefte iemand heeft, bijvoorbeeld, is een goed begin. Moet er een tweepersoonsbed komen, zodat de partner nog af en toe kan blijven slapen?’ Het kan ook zo zijn dat de oudere in aanmerking komt voor ‘ sekszorg’: een speciale seksuele dienstverlening voor mensen die zichzelf door een beperking niet kunnen bevredigen.’

Je moet het wél bijhouden

Afgelopen jaar begon Van Kempen met driedaagse workshops binnen Brabantzorg over hoe medewerkers dit onderwerp bespreekbaar kunnen maken. ‘Ik kreeg alleen maar terug dat het een eyeopener was. De meeste verzorgenden en verpleegkundigen stonden er eerder gewoon niet bij stil dat dit een oorzaak kon zijn van bepaalde problemen.’

Ze vertelt het verhaal van een 83-jarige man die ineens zwaar seksueel getinte opmerkingen begon te maken naar het verplegend personeel. Niemand wist waarom. Maar iedereen wist wel dat het moest ophouden. Dus zochten ze naar de juiste medicatie.

Niemand had bedacht dat de oorzaak bij zijn katheter lag, die kort daarvoor geplaatst was. De man was gewend om iedere week te masturberen, maar dat was onmogelijk geworden door zijn katheter. ‘In plaats van dat iemand hem vroeg naar de oorzaak, werd hij het ‘vieze mannetje’.’

Dat laatste herkent Jan ook wel. Als een man zijn behoefte aan huidhonger uit, dan wordt hij door de rest algauw tot ‘viezerik’ benoemd. Vast terug te leiden tot de opvoeding, denkt hij. Daarom praat hij er zelf liever ook niet in het openbaar over.

Maar als hij over straat loopt, denkt hij nog geregeld: wat een lekker wijf. ‘Alleen wordt de rest wat moeilijk met een rollator.’ De vrouwen die hij aantrekkelijk vindt, zijn trouwens altijd jonger dan hij. Zijn seksuele fantasieën veranderen niet met de jaren.

Riet vindt nu ze ouder is, ook niet ineens een ander soort man seksueel aantrekkelijk. Maar de lust, die neemt wel af. ‘Weet je wat het met seks is, dat moet je bijhouden. Als je het niet bijhoudt, dan gaat het over.’