Het verbaast hem nog steeds. is al aan tientallen landen verkocht en door honderdduizenden mensen bekeken. Alleen al in Frankrijk verschijnt de documentaire in zestig bioscopen, vertelt de Italiaanse regisseur Gianfranco Rosi telefonisch vanuit Parijs, waar hij de Franse première bijwoont.

Zijn eerdere films werden weliswaar allemaal lovend besproken en bekroond op festivals, maar zoals Rosi zelf zegt: ‘Op filmjournalisten en wat documentairefreaks na heeft geen hond ze gezien.’

Dat is spijtig, maar niet helemaal onverklaarbaar. Gianfranco Rosi is een eigenzinnige documentairemaker. Hij doet niet aan verklarende voice-overs, heldere introducties van personages, eigenlijk niet eens aan verhalen.

In Rosi’s werk volg je mensen die je nooit meer zult vergeten. De Mexicaanse uit bijvoorbeeld. Of de wonderlijke types die langs de ringweg van Rome in

Rosi trekt vaak maandenlang met zijn personages op en legt ze vast – in prachtig gestileerde shots – alsof ze zich onbespied wanen. Omdat hij zelf camera, geluid en belichting hanteert, kan hij het zich veroorloven veel tijd in zijn films te stoppen.

Fuocoammare, begin dit jaar bekroond met de Gouden Beer op het filmfestival van Berlijn, is Rosi’s beste film tot nu toe. En vooralsnog, wat mij betreft, de beste film van het jaar. De regisseur ging achttien maanden op het Italiaanse eilandje wonen en filmde daar wat hij zag: vluchtelingen, die met honderden tegelijk in benauwde bootjes voor de kust dobberen, maar ook de plaatselijke bevolking, voor wie het leven desondanks gewoon doorgaat. We ontmoeten zo een oestervisser, een huisvrouw, de enige arts op het eiland, de dj van het lokale radiostation en de twaalfjarige Samuele, een bijdehand joch dat het eiland onveilig maakt met zijn katapult.

Net als in zijn eerdere films presenteert Rosi het ene fraaie tableau na het andere, waarbij hij de kijker alle ruimte biedt voor eigen associaties en conclusies. Hoe verhouden de eilandbewoners zich tot de vluchtelingen? Valt hun iets te verwijten? Welk lot treft de migranten zodra ze het eiland verlaten? Je mag het allemaal zelf invullen. Al blijkt de regisseur in dit interview best bereid alvast een goede voorzet te geven.

YouTube
Bekijk hier de trailer van Fuocoammare.

Een film die aansluit bij de verwarring en boosheid

Fuocoammare is niet ‘makkelijker’ dan uw eerdere films, maar bereikt dus wel een veel groter publiek. Hoe verklaart u dat?

Gianfranco Rosi: ‘Misschien gaat je werk op den duur wat meer opvallen als je er een aantal prijzen mee wint. Maar het zal vooral met het onderwerp te maken hebben. De westerse wereld heeft het migrantenprobleem lang genegeerd, maar dat kan nu niet meer. Europa staat op zijn kop. Dat zorgt voor verwarring en bezorgdheid. Ik denk dat mensen behoefte hebben aan reflectie. En daarvoor ben je al snel op documentaires aangewezen, want speelfilms over uitgesproken politieke thema’s worden nauwelijks meer gemaakt.’

‘Ze spoelen niet aan in een niemandsland, er wonen en werken hier gewoon mensen. Die ontnuchterende context ontbreekt vaak in de nieuwsberichten’

Toch gaat uw film maar ten dele over vluchtelingen. We zien vooral de vissersgemeenschap op Lampedusa. Vanwaar die keuze?

‘Ik liep al heel lang rond met plannen voor een film over Lampedusa, een eilandje met een heel eigen karakter. Die plek wordt al ruim twintig jaar overspoeld door vluchtelingen, maar tot voor kort wist niemand dat. Pas toen het probleem een paar jaar geleden opeens heel Europa begon te bedreigen, zijn de internationale nieuwsploegen erop gedoken. Als ik deze film een paar jaar terug had gemaakt, zou je mij eerder hebben gevraagd: waarom toon je al die vluchtelingen tussen de eilandbewoners?’

‘Ik wilde laten zien dat de vluchtelingen niet op zichzelf staan. Ze spoelen niet aan in een niemandsland, er wonen en werken hier gewoon mensen. Die ontnuchterende context ontbreekt vaak in de nieuwsberichten.’

Een film als metafoor voor Europa

De commentaarloze afwisseling van huiselijke taferelen op het eiland en diepe tragiek rond de migranten heeft iets vervreemdends. Wilde u de absurditeit van het leven laten zien, waarin zulke dingen pal naast elkaar bestaan?

‘In eerste instantie wilde ik gewoon de realiteit laten zien. Ook al leven ze zo dicht op elkaar, er is geen interactie tussen de vluchtelingen en de eilandbewoners. Dus als ik die twee verhaallijnen op de een of andere manier bij elkaar had gebracht – zoals geheid in een speelfilm zou gebeuren – zou ik de boel hebben genept.’

‘Overigens was er tot een jaar of vier geleden wel interactie met de bewoners. Toen spoelden de boten nog aan op het strand, zoals op Lesbos. Maar op zeker moment, tijdens de operatie is de officiële grens van het eiland verlegd tot midden in zee. Nu worden de bootjes daar opgewacht door de marine en de kustwacht, vervolgens worden de vluchtelingen naar een opvangruimte op het eiland gebracht en na twee dagen worden ze alweer verder verscheept. Contact is dus nauwelijks meer mogelijk.’

‘Maar natuurlijk kun je de film op meerdere niveaus bekijken. Je kunt de eilandbewoners beschouwen als een metafoor voor Europa. De mensen gaan gewoon hun gang, zijn blind voor wat er verderop gebeurt. Om deze reden voer ik Samuele, het twaalfjarige jochie, op als hoofdpersoon. Ik hoop dat de kijker samen met hem een soort coming of age meemaakt, een bewustwording dat er meer is dan alleen de eigen leefwereld. Net als Samuele – die nota bene een lui oog heeft, met een pleister ervoor, hoe metaforisch wil je het hebben? – moeten wij Europeanen de complexe werkelijkheid van de grotemensenwereld onder ogen komen.’

Still uit de film Fuocoammare

Een film over ‘de hel die we niet willen zien’

Samuele is een onschuldig kind, dat u met een liefdevolle blik vastlegt. Bent u ook zo mild voor Europa?

‘Nee, ik kan woedend worden als ik naar Europa kijk. Het continent valt volledig uit elkaar omdat er maar geen gedeeld beleid voor deze crisis wordt bedacht. Het wordt geschonden, overheden houden zich niet aan hun afspraken. Ik geloof oprecht dat deze verdeeldheid tot de ondergang van het huidige Europa zal leiden. En we kunnen niet volhouden dat het allemaal aan ons voorbijgaat; we weten dat er duizenden mensen omkomen, dat er verkrachtingen plaatsvinden, dat mensen hun organen verkopen om smokkelaars te kunnen betalen. Het is een hel, maar we willen het niet zien.’

Die woede heeft u niet expliciet in de film gestopt. Kon u zich makkelijk inhouden?

‘Nou, dat heeft gewoon met mijn stijl te maken. Ik ben geen Michael Moore die zijn mening de wereld in moet schreeuwen, desnoods met halve waarheden. Er klinkt al zoveel geschreeuw, daar wil ik niet aan bijdragen. Ik wil kijkers laten nadenken, bewustwording creëren. Om dat te kunnen bereiken, moet je ruimte openlaten.’

Ik was ook wel opgelucht dat het geen loodzware film is geworden. Hoe betrokken je als kijker ook bent, een aaneenschakeling van ellende is moeilijk te verteren.

‘Dat is zeker waar, al zit daar geen uitgekiende strategie achter. Ik laat me als filmmaker graag leiden door wat er op mijn pad komt. Het eerste halfjaar dat ik op het eiland woonde, ben ik geen vluchteling tegengekomen. Het opvangcentrum was namelijk net afgebrand, dus werden de migranten ergens anders naartoe gebracht. Daarom heb ik die eerste maanden maar gewoon de bevolking gefilmd.’

Still uit de film Fuocoammare

Hoe kwam u aan Samuele? Hij is echt een vondst.

‘Ik had dus al bedacht dat ik graag een kind in de hoofdrol wilde, om de film een zekere onbevangenheid te geven. Samuele kwam ik gewoon een keer tegen toen ik over het eiland liep; hij was op vogels aan het jagen met zijn katapult. Dat vond ik meteen fantastisch, waar zie je dat nog? Zelfs ik deed zoiets als kind niet meer! In zijn manier van doen en praten is Samuele haast een archetype, een belichaming van het archaïsche karakter van het eiland. Ik hield meteen van hem.’

Sommige shots van Samuele wekken de indruk dat ze zijn geënsceneerd.

‘Dat denken mensen vaker bij mijn films. Ik hou van mooie shots, maar alles wat je ziet gebeuren is authentiek. In deze film heb ik één shot in scène gezet. Op zeker moment filmde ik Samuele die met een vriendje aan het spelen was, en toen liep er net buiten beeld een visser voorbij, die ik ook wilde volgen. Die heb ik toen gevraagd om nog eens langs te lopen.’

‘Natuurlijk heb ik in de montage met de chronologie gespeeld, maar zelfs daarin ben ik redelijk dicht bij de werkelijkheid gebleven. Toen dat opvangcentrum uiteindelijk weer openging, ben ik daar gaan filmen, en ten slotte ben ik veertig dagen op zee geweest, met de marine. Die volgorde zit in grote lijnen ook in de film: pas tegen het slot zie je de echt heftige beelden van de vluchtelingen op zee. Dat heeft natuurlijk ook een narratieve functie. Ik wil de kijker aan de hand nemen: eerst de idylle van het eiland tonen en dan steeds meer met de neus op de werkelijkheid drukken – zie deze wanhoop, dit gebeurt hier ook.’

Still uit de film Fuocoammare

Een film over de vraag: waarom staan wij dit toe?

Die scènes op zee en in het opvangcentrum zijn inderdaad erg heftig. In hoeverre was u daarop voorbereid?

‘Ik heb verschillende reddingsoperaties meegemaakt, waarvan sommige relatief rustig verliepen. Maar soms was het hartverscheurend. Zoals je in de film kunt zien, was ik erbij toen er een boot aankwam met allemaal lijken in het ruim. Ik heb toen een hele tijd met een stel vrouwen staan praten die net al hun familieleden waren verloren. En op een andere boot zat een groep Nigerianen; die ben ik mee gevolgd tot in het opvangcentrum, waar ze heel emotioneel begonnen te bidden. Dat ging door merg en been.’

‘De vraag is niet: mag je zoiets filmen? De vraag is: waarom staan wij dit met z’n allen toe?’

Een van die gebeden zit in de film; dat vond ik misschien wel de indrukwekkendste scène.

‘In dat gebed, dat tegelijkertijd een getuigenis is van wat die groep allemaal heeft doorstaan, komt voor mij alles samen. Daar hoeft niets meer aan te worden toegevoegd. Al had ik duizend vluchtelingen geïnterviewd, ze hadden hun ellende vast niet zo krachtig kunnen samenvatten als die ene biddende Nigeriaan.’

Voelde u zich ooit een voyeur?

‘Nee, want ik wist hoe belangrijk het was om dit vast te leggen. Natuurlijk ben je op je hoede, je stelt je zo bescheiden mogelijk op, en in de montage hebben we ons uiterste best gedaan om alles smaakvol te houden. Ik heb de film intussen heel vaak met een publiek bekeken, en twee of drie keer kreeg ik van iemand kritiek dat ik bepaalde dingen niet had moeten filmen. So be it.’

‘Uiteraard voelde ik me soms ongemakkelijk, maar ik zag het als een plicht om alles te filmen. Als je in de Tweede Wereldoorlog in een concentratiekamp had kunnen filmen, om zo aan de wereld te laten zien wat daar gebeurde, had je dat ook niet moeten laten. De vraag is niet: mag je zoiets filmen? De vraag is: waarom staan wij dit met z’n allen toe?’

Still uit de film Fuocoammare

Meer film?

Het bizarre verhaal van Anthony Weiner is de moderne Amerikaanse politiek in een notendop Filmmaker en voormalig politiek adviseur Josh Kriegman volgde de omstreden politicus Anthony Weiner terwijl die in 2013 campagne voerde voor het burgemeesterschap van New York. De resulterende documentaire Weiner (vanaf 29 september in de bioscoop) is zeldzaam onthullend en pijnlijk actueel. Lees het interview hier terug Wat is liefde? Deze ‘vergeten’ films laten het zien Elke zomer presenteert filminstituut EYE onder de naam ‘Previously Unreleased’ een reeks recente festivalhits die de Nederlandse bioscopen eerder niet haalden. Het sterke programma van dit jaar bevat opvallend veel liefdeslessen – en dan niet van het makkelijke Hollywoodsoort. Lees de aanbeveling hier terug Docu-tips: zingen helpt tegen vergeten, maar op een echt dementiemedicijn blijft het wachten Dementie is niet alleen een dankbaar onderwerp voor vreselijke voorspellingen. Ze is óók het thema van vele ontroerende, menselijke verhalen. Deze zes recente films over dementie zijn het bekijken waard. Lees de aanbeveling hier terug