Drie jaar na het einde van de Tweede Wereldoorlog legde de hele wereld het vast op papier: geen mens mag ongestraft geweld worden aangedaan.

Heb je geen paspoort en word je niet beschermd door de rechten van het land waarin je je bevindt, dan is er in elk geval voor iedereen nog de van de Verenigde Naties. Het is niet veel, in de praktijk, maar het is iets: en het geeft aan hoe de mensheid leven wil. In vrijheid, zonder discriminatie, marteling of slavernij.

In hun deze maand verschenen boek Material Matters, pleiten architect Thomas Rau en ondernemer Sabine Oberhuber (tevens zijn echtgenote) ervoor materie eenzelfde soort universele grondrechten te geven.

Dat klinkt misschien gek. Maar na het lezen van Material Matters kan ik niet anders concluderen dan dat het een uitstekend idee is als er een universeel materiaalrecht komt. Omdat we daarmee een fundamentele waarheid onderkennen: dat de grondstoffen op aarde eindig zijn.

Oneindige groei op een eindige planeet is onmogelijk

Grondstoffen kunnen op. En raken op. Ons eigen wordt langzaam uitgefaseerd. Van goud is inmiddels 12 procent minder beschikbaar omdat het in elektronica is verwerkt waar we het niet meer uit kunnen halen. Uit mijn onderzoek naar grondstoffen voor batterijen, weet ik inmiddels dat het ooit zo veelvoorkomende steeds moeilijker te krijgen is. Niet alleen diersoorten kunnen uitsterven: grondstoffenbronnen kunnen dat ook.

Op is op. En wat dan? Daar gaat Material Matters over: over hoe we onze roofbouwmaatschappij kunnen veranderen in een ‘oogstmaatschappij’. Rau en zijn vrouw presenteren een samenhangende filosofie en laten ook meteen zien hoe ze het zelf praktisch aanpakken. Dat is het fijne aan architecten: dat ze behalve conceptueel ook praktisch denken.

Het einde van bezit

Wie de veelbekeken aflevering Het einde van bezit van Tegenlicht met Thomas Rau nog op het netvlies heeft, zal deze paragraaf bekend voorkomen. In het VPRO-programma deed Rau vorig jaar een belangrijk deel van zijn gedachtengoed uit de doeken. Het probleem met eigendom, zeggen Rau en Oberhuber, is dat we allerlei zaken in bezit krijgen waarvoor we op de lange termijn geen verantwoordelijkheid kunnen dragen.

Uit Material Matters: ‘Wij kunnen geen zorg dragen voor alle grondstoffen en materialen die in een product verwerkt zitten – laat staan dat we ze kunnen hergebruiken. Sterker nog: we weten vaak niet eens om welke grondstoffen en materialen het gaat, of wat de kenmerken ervan zijn. We zijn totaal niet in staat om verantwoord met eigendom om te gaan zodra het niet meer aan onze eisen voldoet.’

Daarom moeten we volgens Rau en Oberhuber van eigendom af. Niet uit een soort communistische overtuiging, maar omdat het voor iedereen beter is als de fabrikant degene is bij wie de verantwoordelijkheid ligt voor de grondstoffen in zijn product.

Laat een lampenfabrikant lampen verkopen, en hij zal ze zo maken dat ze niet al te lang mee gaan: onze hele economie is immers gericht op het steeds (ver)kopen van nieuwe spullen (de belangrijkste reden dat scheermesjes krijgen). Een georganiseerd probleem, noemt Rau dat.

Maar laat een lampenfabrikant licht verkopen, zo toonde Rau aan, en hij zal lampen ontwerpen die zo lang mogelijk meegaan en zo demontabel en recyclebaar mogelijk zijn.

YouTube
Hier een korte versie van ‘Het einde van Bezit’.

Leuk idee. Maar hoe krijg je mensen mee?

Licht afnemen als dienst in plaats van lampen kopen als product: dat is het concept waar Rau beroemd mee is geworden. Maar hoe pak je dat aan, hoe krijg je mensen die gewoon winst willen maken mee in zo’n radicaal andere benadering?

Rau besloot zijn ideeën uit te testen in zijn eigen kantoor, door iemand van Philips langs te laten komen. Ze moeten enorme lol gehad hebben daar op het architectenbureau. Uit Material Matters:

‘De volgende dag belde de commercieel directeur van Philips Lighting, Erik Heutink – een man die ik niet snel zal vergeten – aan bij ons kantoor. Toen ik de deur voor hem opendeed, vroeg ik hem zijn lampen in de auto te laten; ik wilde hem namelijk een buitengewoon voorstel doen. ‘Kijk,’ legde ik uit, ‘ik wil graag hoogwaardige verlichting en zo kom ik bij Philips terecht, maar ik wil die lampen niet bezitten. Ik wil alleen licht.’

‘Ik wil een prestatie, niet een georganiseerd probleem’

Hij keek me niet-begrijpend aan. Ik probeerde het nog een keer. ‘Jouw gebruikelijke plan komt erop neer dat je allerlei fraaie lampen installeert die ons kantoor van licht voorzien,’ zei ik. ‘Philips stuurt mij een rekening en daarna zijn de lampen mijn eigendom. Zo gaat het normaal, maar ik wil het anders. Ik ben namelijk niet geïnteresseerd in het product, maar in de prestatie: 300 lux, ongeveer 2000 uur per jaar, dat hebben wij nodig bij RAU Architecten. Hoe Philips dat regelt, maakt mij eigenlijk niet uit zolang die lampen maar jullie eigendom blijven en ik alleen voor licht betaal. Ik wil een service, geen product. Ik wil een prestatie – niet een georganiseerd probleem.’

We vertellen het niet aan de baas

De Philips-man gaat een beetje confuus aan de slag, onder één voorwaarde: ze vertellen het voorlopig niet aan zijn baas. Een paar weken later komt hij terug met een mooi lichtplan, waarop Rau tegen hem zegt: nog één ding. ‘De elektriciteitsrekening is natuurlijk ook voor Philips. Jullie lamp werkt niet zonder stroom – zo is hij nou eenmaal ontworpen – maar ik heb alleen licht besteld, verder niks. Dat jullie daar stroom voor nodig hebben is

jullie zaak. Als jullie lampen kunnen ontwerpen die werken op rode of witte wijn, is dat wat mij betreft ook prima.’ En terug gaat Erik Heutink naar de ontwerptafel, waar hij ineens een heleboel nieuwe bespaarmogelijkheden ontdekt.

Experiment geslaagd: volgens Rau daalde zijn energieverbruik met de nieuwe lampen meer dan 44 procent. Het zwakste element van het lampje werd door Philips aan de buitenkant gemonteerd, zodat het makkelijk kon worden vervangen. Philips kon een nieuwe dienst aanbieden: ‘Pay per lux’.

RAU Architecten sloot vervolgens bij andere leveranciers contracten af voor meubels per zituur en tapijt per loopuur, en richtte adviesbureau op, omdat er zoveel interesse bleek te zijn voor dit nieuwe dienstenmodel.

Niet nadenken maar voordenken

Het leven wordt vooruit geleefd maar achteruit begrepen, zei Søren Kierkegaard. Rau en Oberhuber voegen daaraan toe: de luxe om achteruit te begrijpen is er nu niet meer. We moeten niet meer nádenken, maar vóórdenken. En een van de dingen waar zij dus diep over hebben voorgedacht zijn grondrechten voor grondstofffen.

Grondstoffen kunnen niet ongestraft vernietigd worden

Over twee jaar, op de zeventigste verjaardag van de Universele Verklaring voor de Rechten van de Mens willen ze de (Engelstalige) Universele Verklaring van de aanbieden aan de Verenigde Naties. De van artikel 1 luidt alsvolgt:

‘Materials are the foundation of the fabric of life and form an integral part of it. They are endowed with meaning, purpose and utility and should be treated in a spirit that extends life itself.’

Materiaal moet rechten krijgen, niet vanuit een knuffelig geloof dat het zielig is, maar omdat we ermee zouden erkennen dat grondstoffen eindig zijn en, zoals intussen gebleken is, niet ongestraft vernietigd kunnen worden.

Idealiter worden materialen die in gebruik zijn (zoals in een gebouw) daarnaast opgenomen in een paspoort, zodat ze nooit meer eindigen in een ‘grondstoffencrematorium’ (de afvalberg). Het ontwerp voor een officieel grondstoffenpaspoort is inmiddels in de maak.

Rau en Oberhuber willen de lineaire economie (je produceert iets, verkoopt het, en daarna wordt het afval) op deze manier veranderen in een systeem dat cyclisch is, net als de natuur, waar afval ook niet bestaat. Dat zou de economie terugbrengen tot een hulpmiddel bij ons bestaan, waardoor er ruimte komt om met meer bezig te zijn dan met het najagen van nieuw bezit.

Meer lezen

Material Matters Material Matters: Het alternatief voor onze roofbouwmaatschappij is deze maand verschenen bij uitgeverij Bertram + De Leeuw. Meer over het boek op de site van de uitgever Weg met duurzaamheid, op naar tijdelijkheid, zegt deze architect Eerder dit jaar interviewde ik Thomas Rau in het kader van een serie over hoe je uitvindingen doet die goed zijn voor de toekomst. Lees dat interview hier terug De aarde helpen? Kijk eens als een astronaut Toen ik een lezing voorbereidde over mensen die nu onze wereld aan het veranderen zijn (onder wie Thomas Rau), zag ik ineens wat een aantal van hen verbindt: hun astronautenblik. Lees mijn verhaal hier terug Denken over de toekomst als een nijlpaard of een druif, waarom zou je? Vandaag publiceren we de twee winnaars van onze schrijfwedstrijd het ‘Parlement van de Dingen.’ In dit stuk vertel ik je meer over het idee achter de wedstrijd en waarom het nuttig is ons menselijk perspectief eens los te laten. Lees het verhaal van Jelmer hier terug Hier werken we aan een Afhankelijkheids-verklaring We werken op De Correspondent aan een Afhankelijkheidsverklaring, omdat er duizenden touwtjes lopen tussen alle mensen, dieren en planten, dwars door de millennia. Als we dat vergeten, werken we onszelf in de nesten. Hier vind je alle essays uit de serie terug. Lees het verhaal van Jelmer hier terug Komt een boom bij de rechter De Duitse bosbeheerder Peter Wohlleben is ervan overtuigd dat we de komende tijd radicaal anders tegen bomen gaan aankijken. Zijn boek Het verborgen leven van bomen werd een hit in Duitsland en wordt nu in 26 landen vertaald. Staan zijn boodschap en het succes ervan symbool voor een kentering in ons mens- en wereldbeeld? Lees het verhaal van Lynn hier terug Wil je mijn werk volgen of helpen? Schrijf je in voor mijn nieuwsbrief, dan hou ik je per mail op de hoogte van de stukken die ik schrijf en de vragen die ik heb. Abonneer je hier