Vroeger na het schoolzwemmen gingen wij meer dan eens een frietje halen in de Mallemolen, een steegje in de binnenstad van Den Haag. Terwijl de aardappelstaafjes het hete vet ingleden diende zich de tweede verleiding aan. Zouden we zakgeld duwen in het apparaat dat de halve breedte van het snackbarretje in beslag nam: de jukebox.

Deze als tamelijk zondig beleefde uitgave was alleen haalbaar als we het eens werden over de te draaien muziek. Zo niet, dan bleef het bij chloor in de neus en vet in de mond. Een beleving die het niet haalde bij een samen gehuurd plaatje. Wat mij betreft van Bill Haley. Het was geven en nemen. Maar dan kreeg je ook wat je vroeg.

Dit beeld uit de oertijd drong zich bij mij op toen Bart Nijman en Jan Dijkgraaf deze week hun partijvariant van GeenPeil presenteerden. De lijst is nog niet bekend, en een programma komt er niet, want de leden mogen straks per onderwerp stemmen. ‘Hun’ Kamerleden moeten dan in de Tweede Kamer doen wat de meerderheid van de achterban wil.

De oproep van luidt ‘redt de democratie.’ De leuze ‘stem op jezelf’: ‘onze Kamerleden zullen altijd stemmen wat de leden beslissen.’ De GeenPeil-leden krijgen dan gewoon ‘op afstand bestuurbare Kamerleden.’ Levende stemkastjes die nooit hoeven te vergaderen, en al helemaal niet in achterkamertjes.

Zo’n stemkastjesparlement is ‘het einde van de democratische rechtsstaat’

Deze derde loot uit de Oekraïnereferendum-beweging (na Jan Roos’ VNL en Thierry Baudets Forum voor Democratie) had zichzelf amper gepresenteerd of er kwam al een stevige reactie. Niemand minder dan Piet-Hein Donner, vicepresident van de Raad van State, zei in een toespraak voor Zuid-Hollandse gemeentebestuurders: ‘De aanpak van GeenPeil luidt het einde in van de democratische rechtsstaat zoals wij die kennen.’

Vertegenwoordigende democratie is volstrekt uit de mode, maar wel het systeem dat we voorlopig hebben

De taak van de overheid ‘vergt bestendigheid en deskundigheid,’ aldus Donner. Daarmee bedoelde hij dat burgers van de overheid mogen verwachten dat beleid deugt, dat het klopt met de al bestaande wetten. Mensen ontlenen rechten en verplichtingen aan besluiten van de overheid. Daarom moeten het algemeen belang en alle overige belangen in samenhang goed worden overwogen bij besluiten in de Kamer. Bij een stemkastjesparlement is daar geen sprake van.

Donner: ‘Wanneer een volksvertegenwoordiger nog slechts spreekbuis is van een toevallige achterban, die over een bepaald onderwerp van zich heeft laten horen, dan wordt daar niet meer aan voldaan. Niets garandeert immers dat niet morgen anderen aan de knoppen hebben gezeten en men een diametraal tegengesteld standpunt moet innemen.’

Het is de moeite waard de laatste vijf alinea’s van te lezen omdat hij de kern van vertegenwoordigende democratie uitlegt. Volstrekt uit de mode, maar wel het systeem dat we voorlopig hebben. Tot hervormingen zijn doorgevoerd. Of de revolutie alles heeft overgenomen.

Met de huidige grondwet is een referendum nou eenmaal niet bindend

Eenzelfde pragmatische, ouderwetse en op de huidige wet gebaseerde redenering past de Adviesraad Internationale Vraagstukken (AIV) toe in aan het kabinet over het Oekraïnereferendum. Premier Mark Rutte hoopt volgende week op de Europese top van 15 en 16 december steun te krijgen voor een bijlage bij het associatieverdrag waarin staat dat het geen opstapje voor Oekraïne betekent naar EU-lidmaatschap. Daarna zal Rutte er weer met de Kamer over praten.

De AIV wijst erop dat het hele verdrag niet in werking kan treden als Nederland niet ratificeert, terwijl alle andere landen dat al hebben gedaan. Getekend heeft iedereen al, Nederland in 2014. De Raad schetst een onveilige situatie aan de oostelijke en zuidelijke grenzen van Europa.

Voor sommige mensen is dat oorlogshitserij. De AIV onder voorzitterschap van oud-CDA-voorman en oud-Navo-baas Jaap de Hoop Scheffer analyseert de feiten anders en concludeert dat het in het belang van Nederland én Europa is dat Nederland zorgt dat het verdrag in werking treedt. Het is een raadgevend referendum en dus moeten de Kamerleden de kiezersuitspraak opnieuw beoordelen.

De Raad zegt het nog maar eens: de Grondwet moet worden gewijzigd voordat de kiezers bindende instructies aan volksvertegenwoordigers kunnen geven. ‘Het zijn de kiezers zelf die deze Kamerleden als vertegenwoordigers hebben aangewezen om namens hen te beslissen. Dat legt ook na een raadgevend referendum aan de leden van het parlement de verplichting op de gevolgen van hun besluit onder ogen te zien, inclusief nieuwe ontwikkelingen.’

Met andere woorden, er is niets ondemocratisch aan als Kamerleden hun eigen afweging maken en alsnog anders beslissen dan de meerderheid van stemmers bij het Oekraïnereferendum. Die eigen afweging is hun grondwettelijke plicht. De meeste fracties hebben het zich onnodig moeilijk gemaakt door bij voorbaat te verklaren dat zij de uitslag van het referendum zouden uitvoeren. Daarmee reduceerden zij zichzelf tot stemkastjes. Die fout kunnen zij goedmaken als zij willen.

Democratie is niet het recht van de grootste bek

Wie nu in woede dit stuk heeft verlaten mist het nodige. Het is namelijk wel hip en meeslepend de wet als achterhaald of elitair of zelfs ondemocratisch af te doen, maar wie dat met de beste bedoelingen doet opent de deur voor het recht van de sterkste. Het echte recht, dus de geldende wet én de huidige staatsinrichting beschermen in de eerste plaats de zwakkere, de burger die geen geld of macht heeft.

We zullen moeten afwachten hoe president Donald Trump straks regeert, maar zijn benoemingen tot dusver wekken de indruk dat hij de bijzonder rijken en de zeer conservatieven bij voorrang gaat bedienen. De niet-gehoorden die hem de overwinning bezorgden geeft hij het nakijken als hij de wetten en de gezondheidszorg die hen beschermen verzwakt.

Als veel mensen het gevoel hebben dat de vertegenwoordigende democratie niet goed werkt, dan hoeven zij die niet weg te gooien

Het recht van de grootste bek is niet waar een goed functionerende democratie ruim baan voor maakt. Een vertegenwoordigende democratie geeft burgers de kans parlementariërs aan te wijzen, en te blijven voeden en volgen, die de afwegingen maken tussen ongelijke zaken.

Als het goed is, doen zij dat op grond van de politieke beginselen waar zij op zijn gekozen. Als veel mensen het gevoel hebben dat de vertegenwoordigende democratie niet goed werkt, dan hoeven zij die niet weg te gooien. Dan kunnen zij ook proberen die weer aan de praat te krijgen. Een eerste vereiste is dat we nagaan hoe die democratie ook alweer bedoeld was.

Het ging om meer dan besturen, er moet eerst een gemeenschappelijk aantal ideeën zijn over wat voor soort maatschappij wij willen. Een democratie hoort daar het debat over te voeren en besluitvorming te organiseren op een manier die zowel meerderheid als minderheid recht doet.

Gebrek aan ideeën is geen reden om de waan van de dag te laten regeren

Politieke partijen zijn er om ideeënvorming te bevorderen en mensen te selecteren en op te leiden om met die ideeën de boer op te gaan. Natuurlijk zijn partijen in toenemende mate uitgehold en verworden tot banenmachines voor mensen die amper een idee hebben van wat politiek zou moeten zijn, en waar zij voor staan. Geen reden om maar te vluchten in vluchtige kies- en stemsysteempjes die de waan van de dag tot wet verheffen. Die iedere samenhang ontkennen en afwegingen irrelevant verklaren.

Hetzelfde geldt voor de overheid zelf. Als op ministeries te weinig deskundigheid is, zoals men nu begint te ontdekken, dan hoef je ze niet op te heffen, dan is het een dure noodoplossing de bulk van de deskundigheid van buiten te huren, en een veelgemaakte fout extra controlemechanismen en toezichthouders in te stellen. Beter is er voor te zorgen dat er op den duur weer mensen op die ministeries werken die van een onderwerp genoeg weten om er serieus over na te denken en te adviseren. Dat zou heel wat Fyra’s schelen.

Als Tweede Kamerfracties niet goed werken, dan hoef je ze niet af te schaffen of te degraderen tot referendumpionnen. Dan moeten zij de gegroeide monddoodheid binnen fracties verminderen. De mogelijkheid om je als Kamerlid af te scheiden houdt druk op fractiebesturen om ruimte voor de individuele leden te respecteren.

Het is maar de vraag of het beknotten van de vergoeding en spreektijd van afgesplitste Kamerleden, waar de Kamer deze week toe besloot, de vertegenwoordigende functie van het parlement zal versterken. Staatsrechtgeleerde Douwe Jan Elzinga noemde die maatregelen een ruime meerderheid vindt van niet.

Kamerleden worden nu eenmaal op de bagagedrager van lijsttrekkers gekozen en hebben lang niet allemaal een volwaardig eigen mandaat als zij uit de fractie stappen. Gewoonterecht, net als de vertrouwensregel die zegt dat ministers opstappen als de Kamer het vertrouwen opzegt. De Grondwet zwijgt over wel meer onderdelen van het bestel. Dat is wat anders dan regelrecht in strijd met de Grondwet te handelen, zoals bij het raadgevend referendum is gebeurd.

Democratie is geen jukebox

De vertegenwoordigende democratie lijdt aan gebrek aan zelfvertrouwen. Het is van belang dat volksvertegenwoordigers zich die niet laten aanpraten. Noch in het parlement, noch in gemeenteraden. Beter en permanent luisteren, altijd goed. Experimenteren met buurtpanels, burgerbegrotingen, prima. Op verzoek van de heeft de minister van Binnenlandse Zaken er ruimte voor beloofd. Klein oefenen is verstandiger dan groot uitrollen zoals in Nederland met de decentralisaties op het gebied van zorg en inkomen is gebeurd.

Maar het bestaande vertegenwoordigende democratische systeem, waar miljoenen mensen rechten en verwachtingen aan ontlenen, al als afgeschaft beschouwen is roekeloos en niet erg intelligent avonturisme. Directe democratie is niet automatisch democratischer dan vertegenwoordigende democratie. Druk op de knop voor wisselende humeurpanels is niet de oplossing. Democratie is geen jukebox.

In mijn Politiek Dagboek probeer ik achtergrond te geven bij het nieuws over politiek en democratie. Het zijn persoonlijke notities bij de actuele gang van zaken. Volgende week kan de invalshoek weer anders zijn.

Op de hoogte blijven van de verhalen van Marc? Marc Chavannes zoekt voor De Correspondent naar democratische politiek die werkt. Wil je op de hoogte blijven van zijn publicaties? Geef hier je e-mailadres op om je op te geven voor zijn nieuwsbrief. Meld je hier aan

Meer lezen?

Haalt onze democratie de verkiezingen eigenlijk wel? Zodra de premier in DWDD zit, weet je dat er verkiezingen komen. In mijn Politiek Dagboek wil ik de komende maanden zoeken naar de onderliggende thema’s. Vandaag maar direct het grootste: het dominante economisch denken en de crisis in de democratie. Lees mijn politiek dagboek terug Democratie is meer dan het recht om nee te zeggen Geert Wilders lanceerde deze week een nieuw plan: het volk zou vier keer per jaar moeten kunnen stemmen in een referendum naar Zwitsers model. In mijn Politiek Dagboek deze week onderzoek ik Wilders’ claim dat referenda zouden staan voor ‘echte democratie.’ Want dit plan zou nog wel eens hét thema van de volgende verkiezingen kunnen worden. Lees mijn politiek dagboek terug Hoe het stemhokje politiek individualisme voedt De architectuur van onze democratie is aan vernieuwing toe. Deze week: waarom ook het stemhokje aan vernieuwing toe is. Lees het verhaal van David