Waarom ons Boek van de Maand zo vlekkeloos is (en er toch alle ruimte voor discussie is)

1. Waar gaat Onheilig over?

Over een stervende moeder, Angelique, en haar in stilte gevluchte zoon. De 34-jarige Miguel slijt zijn dagen in een Duits slaapstadje, in gezelschap van de min of meer zwakzinnige Jorge.

Moeder en zoon hebben al twee jaar geen enkel contact gehad – tot volle tevredenheid van Miguel. Nu Angelique niet lang meer heeft, moeten ze elkaar wel zien. Onhandig en met grote tegenzin proberen ze nader tot elkaar te komen.

2. Wie is Roos van Rijswijk?

Een Nederlandse debutante, geboren in 1985. Ze schreef toneel voor Theatergroep Thomas en verhalen voor verschillende literaire tijdschriften. Ze is redactielid van literair tijdschrift Tirade en columniste voor Advalvas, het faculteitsblad van de Vrije Universiteit in Amsterdam.

3. Op welke schrijvers lijkt zij?

In een interview met de Volkskrant noemde Van Rijswijk twee (Amerikaanse) voorbeeldromans: Van muizen en mannen van John Steinbeck en Bloedverwanten van Michael Cunningham. De maffe vriendschap tussen Miguel en Jorge doet inderdaad denken aan Steinbecks onvergetelijke korte roman; aan de vriendschap tussen de scherpe George en de dommekracht Lenny. Bloedverwanten heb ik niet gelezen – wel twee latere romans van Cunningham. Daar deed Onheilig niet meteen aan denken.

‘Hij kruipt volledig in het hoofd van zijn personages,’ zegt Van Rijswijk over Cunningham. Dat klopt. Het verschil met Onheilig is misschien dat Cunningham nadrukkelijker psychologiseert: de schrijver (en de personages zelf) zoeken constant naar de diepere redenen achter hun gedrag en hun gevoelens. Die drang tot zelfontleding hebben Angelique en Miguel minder – hoewel van Rijswijk ons wel hun meest verborgen gedachten toont.

Van Rijswijks heldere, nauwkeurige toon doet soms denken aan die van Maartje Wortel. Haar scherpe oog voor vreemde alledaagse taferelen, en haar liefde voor onalledaagse figuren, doen denken aan Esther Gerritsen.

Illustratie: Nik van Es (voor De Correspondent)

4. Waar is Van Rijswijk goed in?

Van Rijswijk schrijft helder, levendig en zintuiglijk. Ze observeert nauwkeurig en geeft alledaagse situaties vaak een subtiele eigenzinnige draai, door een originele, direct herkenbare typering.

Knap is ook dat ze net zo makkelijk lijkt te schrijven vanuit de eerste als de derde persoon: Angelique vertelt, tamelijk bijtend, in de ik-vorm – op aanraden van haar therapeute, een stervensbegeleidster, houdt ze een dagboek bij. Miguel wordt iets meer van buitenaf beschreven, in de ogenschijnlijk wat afstandelijkere hij-vorm, maar zijn manier van praten en denken leren we hem al even overtuigend kennen.

5. Wat zijn typische Van Rijswijkzinnen?

Deze zin, waarin Angelique zich uitspreekt tegen het jaren zeventig-engagement van haar leeftijdsgenoten, is een goed voorbeeld van haar scherpe tegendraadsheid: ‘Mensen, meisjes die op mij leken, bestormden pleinen, bezetten panden, hielden leuzen in de lucht omdat ze tegen waren, tegen de bom, tegen de metro die ze tien jaar later naar hun werk namen.’

Of deze, waarin Miguel voor het eerst hoort dat er post voor hem is, in Nieheim: ‘Miguel voelt ineens het kaartje van zijn T-shirt in zijn nek prikken. Het deel dat is overgebleven nadat hij het kaartje eraf knipte – dat moet toch een hele tijd terug zijn geweest.’

6. Hoe is Onheilig ontvangen?

Unaniem enthousiast, met lovende recensies in de grote kranten:

Arjan Peters roemde in de Volkskrant Van Rijswijks ‘stilistische verfijning’ en haar ‘achteloze hoogstandjes.’
Thomas de Veen noemde Onheilig in NRC Handelsblad een ‘subtiele, onnadrukkelijk eigenzinnige roman.’
Jann Ruyters schreef in Trouw dat de roman leest als ‘een schilderij dat langzaam steeds meer kleur krijgt, invulling en diepte’ en prees Van Rijswijks ‘heldere, secure zinnen.’
In De Telegraaf schreef Lies Schut: ‘Debutante Van Rijswijk tekent de dolende zielen nauwkeurig uit waarbij ze de kunst van het weglaten tot in de finesses beheerst.’

Van Rijswijk won eind 2016 de tweejaarlijkse Anton Wachterprijs voor het beste prozadebuut en de Volkskrant riep haar uit tot hét literaire talent van 2017.

7. Waarom is Onheilig zo’n sterk debuut?

De roman is vlijmscherp, anti-sentimenteel haast, en toch weten de personages je regelmatig te ontroeren. Van Rijswijk verplaatst zich even overtuigend in een stervende, zestigjarige vrouw uit een rijke familie, als in haar afstandelijke, teruggetrokken zoon. Ze laat aangrijpend zien dat Angelique’s enorme spijt over alles wat ze niet heeft gedaan, en haar diepe minachting voor alles en iedereen, sterk aan elkaar verwant zijn.

8. Is er ook iets op aan te merken?

Niet veel. Het is zo’n boek waarin vrijwel alles klopt. Je zou je kunnen voorstellen dat de scherpe toon en de allesbehalve warme band tussen Angelique en Miguel sommige lezers tegenstaan – dat is dan waarschijnlijk een kwestie van smaak.

Maar Onheilig is niet per se een kil boek. Daarvoor bevat het veel te veel levendige beschrijvingen, te veel levenslust ook: al is dat, zeker in Angelique’s geval, meer een cynische dan een opgewekte levenslust.

In haar Trouw-recensie plaatste Jann Ruyters één voorzichtige kanttekening: ‘Soms heeft een detail iets te bestudeerds. Zo geloof je niet echt dat de moeder een verzameling heeft opgebouwd van frutsels die in biebboeken zijn achtergelaten.’ Daar is iets voor te zeggen, maar het zijn inderdaad details die het boek niet maken of breken.

9. Kun je over zo’n kennelijk vlekkeloos debuut wel discussiëren?

Zeker. Bijvoorbeeld over de vraag wát er dan zo sterk aan is. Of zien alle enthousiaste recensenten en juryleden iets over het hoofd?

Verschillende recensenten noemden Van Rijswijks hoofdpersonages, met name Angelique, onsympathiek. Terecht? Angelique leek mij, ondanks – of eigenlijk dankzij – haar welbespraakte cynisme, bijzonder vermakelijk gezelschap.

Wat de vraag oproept: wanneer noemen we een personage onsympathiek? En waarom kunnen sommige ‘onsympathieke’ personages toch ons hart veroveren?

10. Wat moeten we nog meer van Roos van Rijswijk of Onheilig weten?

Het Duitse plaatsje Nieheim, waar Miguel naartoe verhuist, en dat zo’n belangrijke rol speelt in de roman, bestaat echt, ondanks de nogal fictief klinkende naam, die je ongeveer kunt vertalen met ‘Nooitthuis.’