De priester van een van de meest verpauperde achterbuurten van Lissabon kreeg via-via het aanbod dat iemand jongeren uit de buurt bijles wiskunde wilde geven. Valentim Gonçalves kon niet vermoeden dat de vrijwilliger niemand minder was dan de Portugese oud-premier, nu secretaris-generaal van de Verenigde Naties, António Guterres.

Het was in 2002, in de wijk Quinta do Mocho. Deze buurt was gebouwd om mensen te huisvesten die waren teruggekeerd uit de vroegere Portugese kolonies in Afrika. Pas in 2014 werden de laatste krotten er neergehaald.

Het besluit vrijwilligerswerk te gaan doen, volgde op zijn aftreden als premier van Portugal. Guterres begon zijn wiskunde weer op te frissen en regelde een assistent om hem te vervangen als hij verhinderd was. ‘Hij had er geen moeite mee om lange dagen te maken en bleef als het nodig was zelfs tot na middernacht. Hij gaf uitleg en soms gaf hij jongeren die wat verder weg woonden een lift naar huis,’ vertelt pater Gonçalves.

Aanvankelijk wisten de jongeren niet goed wat ze ervan moesten denken. Wat deed een oud-premier hier? Maar algauw zagen ze hem niet meer als politicus of publiek figuur. ‘Hij voelde zich op zijn gemak met ons,’ vertelde een oud-leerling een katholieke radiozender nadat Guterres benoemd was tot nieuwe secretaris-generaal van de Verenigde Naties.

Sindsdien staat Guterres weer vol in de schijnwerpers, en daarmee zijn geliefde thema armoede, waar hij in Quinta do Mocho volop mee te maken kreeg. Dit sluit ook aan op zijn werk: van de voor duurzame ontwikkeling die vóór 2030 gerealiseerd moeten zijn, is de eerste ‘een einde maken aan de armoede in al haar verschijningsvormen, overal ter wereld.’

Waar Guterres vandaan komt

Om te begrijpen van hoe ver de 67-jarige António Guterres gekomen is, zou je het kleine dorpje Donas moeten bezoeken in het woestijnachtige Portugese binnenland. Na zijn uitverkiezing in december 2016 zal de Portugees, die in dit dorpje van achthonderd inwoners opgroeide, zich gaan bezighouden met de problemen van de ruim zeven miljard mensen die in de 193 landen van de Verenigde Naties wonen.

Wat Guterres werkelijk drijft, laat zich het beste samenvatten met het woord ‘solidariteit’

Tijdens de dictatuur (1933-1974) hield de katholieke Guterres zijn geloofsgenoten in Castelo voor dat het onvoldoende was om de boodschap van Christus te volgen. Het was ook nodig om te handelen, zodat het land zou veranderen. Tijdens zijn ingenieursstudie excelleerde hij, studeerde cum laude af aan het Instituto Superior Téchnico, de meest prestigieuze technische hogeschool van Portugal.

Al vroeg zag hij in dat hij in de politiek meer zou kunnen betekenen dan als ingenieur. Dat bewees hij allereerst in Portugal (hij was tweemaal premier), daarna onder migranten (hij leidde tien jaar lang het Hoge Commissariaat van de Verenigde Naties voor Vluchtelingen) en nu op de hele wereld.

En zo geven de woorden ‘katholiek,’ ‘socialist’ en ‘ingenieur’ een redelijk beeld van wie hij is. Maar wat hem werkelijk drijft, laat zich het beste samenvatten met het woord ‘solidariteit.’

Wat Guterres drijft

Degenen die de oud-premier kennen, roemen zijn begrip van het menselijk lijden. Dat gaat verder dan louter medelijden met hulpbehoevenden. Al in de tweede helft van de jaren zestig leidde hij een universitaire hulporganisatie; in die tijd maakte hij kennis met de belabberde levensomstandigheden in de hoofdstedelijke sloppenwijken.

Toen hij inzag dat het armoedeprobleem alleen langs politieke weg kan worden opgelost, koos hij voor de Socialistische Partij. Daar zag hij ‘mogelijkheden om zijn sociale ideeën in de praktijk te brengen.’

Dat deed hij eerst in Portugal en later bij de Verenigde Naties, die toen hij er werkte de vluchtelingencrisis het hoofd probeerden te bieden. ‘Ik zag hoeveel er mis was, maar nu op

Op 19 januari van dit jaar zei Guterres in een toespraak voor het Wereld Economisch Forum dat de bescherming van de menselijke waardigheid op drie pilaren rust: ‘vrede en veiligheid, duurzame ontwikkeling en mensenrechten.’

Maar dan moeten de Verenigde Naties wel veranderen, bepleitte Guterres in een recent artikel in Dit zodat de lidstaten beter geholpen kunnen worden om de Duurzame Ontwikkelingsdoelen te behalen. Daarvoor is volgens de VN-leider een grote coalitie nodig tussen regering en burgermaatschappij.

Wat Guterres’ politiek kenmerkt

Zijn jaren als politiek leider (1995-2002) werden gekenmerkt door een aantal vooruitstrevende sociale maatregelen. Denk aan de invoering van een gegarandeerd bestaansminimum waardoor de allerarmste Portugezen op financiële ondersteuning konden rekenen.

Maar zijn voorliefde voor de dialoog - bij de VN wellicht een grote kwaliteit - bracht Guterres als premier vaak in moeilijkheden. Hem werd verweten de grote problemen van het land niet te lijf te gaan. Na slechte resultaten van zijn partij bij de gemeenteraadsverkiezingen trok hij zich terug uit de nationale politiek, iets wat nog nooit was gebeurd na dergelijke verkiezingen.

Die avond van 16 december 2001 zei hij genoeg te hebben van het ‘politieke moeras’ waarin Portugal verzonken was en gaf hij het premierschap eraan, zodat er nieuwe verkiezingen moesten komen. Binnen zijn partij hebben velen het hem nooit vergeven dat hij het opgaf.

Toch was het juist als Portugees premier dat Guterres zijn diplomatieke handigheid etaleerde. Zijn opvallendste daad - die hem internationaal groot aanzien verschafte - was het bewerkstelligen van de onafhankelijkheid van Oost-Timor in 2002.

Deze Portugese ex-kolonie was in de jaren zeventig onder Indonesisch bestuur komen te staan en het Timorese volk had daaronder veel te lijden gehad. De massaslachting op het kerkhof van Santa Cruz in 1991 schokte de

‘You are smart, António’

Guterres wilde gerechtigheid voor de Timorezen. Tijdens de Europees-Aziatische top van 1996 kreeg Guterres te horen dat president Soeharto de besprekingen zou stopzetten als Portugal het thema Timor op de agenda zou plaatsen. De toenmalige premier wilde geen diplomatieke crisis op de top riskeren, maar zich aan de andere kant ook niet de kans laten ontnemen om de onderhandelingen over Timorese zelfbeschikking te openen. Hij nam Soeharto apart (ver van het oog van de media) en stelde hem voor om op de ambassades in Jakarta en Lissabon ‘speciale afdelingen’ voor Oost-Timor te openen.

Men kon Guterres er niet van beschuldigen problemen te veroorzaken, want hij zocht juist naar een oplossing. Soeharto kon de top dan ook niet verlaten. De toenmalige Amerikaanse president Bill Clinton voerde vervolgens de druk op Indonesië op om internationale bemiddeling in de kwestie Oost-Timor te accepteren. En Helmut Kohl, toen Duitse bondskanselier, zei: ‘You are smart, António.’

Het resultaat: in 1999 werd in Oost-Timor een referendum Het land koos met bijna tachtig procent van de stemmen voor onafhankelijkheid. Verzetsleider Xanana Gusmão werd premier en Nobelprijswinnaar

Hoe Guterres’ buitenlandse carrière verliep

Door zijn rol in de Timorese kwestie zagen veel Europese leiders in Guterres in 1998 de gedroomde nieuwe voorzitter van de Europese Commissie. Maar in dat jaar kreeg Guterres een harde klap te verwerken. Zijn eerste vrouw, de psychiater Luisa Melo, stierf na een levertransplantatie. Op zijn vijftigste werd hij weduwnaar en bleef hij achter met twee kinderen van 12 en 21 jaar.

Hij besloot te bedanken voor het voorzitterschap van de Europese Commissie, met als officiële reden dat hij zijn ambtsperiode als premier wilde uitzitten, een voornemen waaraan hij zich na de desastreuze gemeenteraadsverkiezingen van 2001 niet hield.

Na het verlaten van de regering nam Guterres steeds meer afstand van de nationale politiek. In 2005 werd hij de nieuwe chef van het Hoge Commissariaat van de Verenigde Naties. Onder zijn leiding werd de organisatie drie keer

Er was ook kritiek. The Wall Street Journal dat Guterres ‘onvermogen om zich aan de regels te houden, de bezittingen van de Verenigde Naties te beschermen en om sluitende financiële verantwoording af te leggen’ en zijn ‘weinig effectieve operaties’ de organisaties schaadden. Een over de periode van november 2014 tot september 2015 noemt de resultaten onder zijn leiding onbevredigend.

In Guterres’ tijd als Hoge Commissaris nam het aantal vluchtelingen toe van 28 miljoen in 2005 tot 60 miljoen in 2015. De nieuwe secretaris-generaal van de Verenigde Naties denkt dat dit drama grotendeels had kunnen worden voorkomen als ‘Europa zijn verantwoordelijkheid had genomen.’

Al was het maar, zei hij, omdat er in Europa niet meer dan twee vluchtelingen per duizend Europeanen aankomen. Oftewel, de situatie was ‘hanteerbaar.’ Volgens Guterres was dat te wijten aan het ‘onvermogen van Europa om het eens te worden dat deze massale verplaatsing van mensen zo chaotisch

Guterres nu: tussen het dorp en de wereld

Waar hij ook werkte, Guterres verloor nooit zijn sociale bewogenheid - noch zijn vriendschappen. Op de dag van zijn ambtsaanvaarding bij de Verenigde Naties, op 12 december 2016, werd hij, behalve door zijn tweede vrouw Catarina Vaz Pinto, voorzitter van de gemeentelijke cultuurkamer van Lissabon, en zijn twee kinderen, begeleid door twee vrienden: de arts die zijn eerste vrouw aan haar sterfbed begeleidde en vanaf dat moment tot de familie ging behoren, Leopoldo Matos, en door de priester Vítor Mélicias. Deze laatste beschouwt Guterres als de ‘paus Franciscus van de Verenigde Naties.’

Na de plechtigheid werden de genodigden getrakteerd op het typisch Portugese gebakje: Pastel de Nata. Het is niet de enige Portugese verworvenheid die António Guterres naar de VN wil meebrengen. De nieuwe secretaris-generaal is er trots op dat in Portugal ‘populisten geen stemmen krijgen’ en bedankt het land voor ‘haar waarden van solidariteit, tolerantie en

Op 26 januari 2002 hield hij zijn laatste toespraak als secretaris-generaal van de socialistische partij. Vijftien jaar later, in januari 2017, gaf hij zijn eerste toespraak als secretaris-generaal van de Verenigde Naties.

In de loop van die vijftien jaar is Quinta do Mocho onherkenbaar veranderd. Het wordt zelfs ‘de kunstwijk’ genoemd, dankzij sociale hulpprogramma’s en een grote mate van zelfbestuur. António Guterres wordt er nog altijd als buurtgenoot beschouwd. In november 2016 werd hij geëerd met een muurschildering van vier verdiepingen

Dit verhaal is vertaald uit het Portugees door Valentijn van Dijk.

Lees ook:

Terwijl rechts oprukt, laat Portugal zien dat links kán winnen Het wordt de linkse hoop van Europa genoemd: Portugal. Sinds een jaar heeft het land voor het eerst sinds het 42 jaar geleden democratisch werd een linkse regering, die een einde maakte aan de Brusselse begrotingsdiscipline. Wat is het geheim van Portugal? Lees het verhaal hier terug In Heemskerk en Etten-Leur winnen politici de verkiezingen. Alleen komen ze er te weinig Wie ons land echt wil leren kennen, moet zich niet focussen op de extremen, maar eens uitstappen in een doodgewone middelgrote plaats. Dat geldt zeker voor politici, want op die plekken win je verkiezingen. Lees het verhaal van Josse de Voogd hier terug Het vergeten probleem van de overgang naar schone energie: armoede De Europese Unie wil schone energie voor iedereen. Maar dat betekent wel dat energie duurder wordt. Een op de tien Europeanen heeft nu al moeite de energierekening te betalen. Wat zijn de gevolgen van de energietransitie voor mensen met een kleine beurs? Lees het verhaal van Tomas Vanheste hier terug