De hoogbejaarde René staart voor zich uit. Zijn handen omknellen de leuning van zijn rolstoel, op zoek naar houvast. Zijn dochter naast hem zoekt oogcontact, streelt over zijn arm, maar René is enkel lijfelijk aanwezig.

Achter hem in de zaal van het woonzorgcentrum Den Olm in het Vlaamse Bonheiden zitten enkele mannen half in te dommelen, een vrouw kijkt dwars door me heen. Ze zijn hier voor een zangnamiddag, maar dat ontgaat de meesten.

Niet de 75-jarige Nini, die met glunderende ogen wordt binnengereden door haar dochter Viv, en Marie-Jeanne evenmin, een perfect gekapte, trotse vrouw die ongeduldig zit te wachten. ‘Ik ben naar de kapper geweest om te komen zingen,’ zegt de 98-jarige.

is zo ver van mien hart. Ik hoop om haar weer te zììììen,’ zet de 81-jarige pianist in. Lippen die de hele dag strak gesloten blijven, beginnen automatisch mee te bewegen. Mensen die daarnet geen gesprek konden voeren, zingen hele liedteksten mee. Filip Zutterman, pastoor en coördinator van de zangnamiddag, beweegt zich al fluitspelend tussen de bewoners.

Als de groep het refrein - daar waar my Sarie woon - aanheft, weet Filip dat hij bij Marie-Jeanne langs moet. Dit is haar lievelingslied, als juf verzon ze vroeger een ander refrein voor haar leerlingen. En ja hoor, glunderend begint ze haar eigen versie te zingen: ‘Daar in de kelder bij die flinke boerenmeid, daar raak je al je centen kwijt!’ Ze klapt in haar handen van plezier.

René zit er nog steeds onbeweeglijk bij, zijn hoofd schuin naar beneden. Tot de pianist het nummer ‘My Bonnie lies over the ocean’ inzet en Renés dochter vooraan gaat staan om de tekst met gebaren te verbeelden. Opeens is Renés aandacht getrokken. Hij richt zich op en kijkt haar met een trotse glimlach aan.

Mensen die even terug geïsoleerd en verstomd in hun rolstoel zaten, lijken weer even in staat de wereld en de mensen rondom hen te herkennen en contact te maken. Precies daarom komt Viv elke week naar hier: ‘Dat zijn de momenten waarop ik mijn moeder even terugzie.’

In dit stuk leg ik uit hoe je zelf ook muziek en voorwerpen kan gebruiken om weer contact te maken. Hoe je reminiscentie toepast, kortom.

Wat reminiscentie doet

Reminiscentie is volgens Van Dale ‘een gedachte aan iets uit het verleden of aan iets dat enige overeenkomst vertoont met wat je op een bepaald moment waarneemt.’ Zo kan het horen van een hit uit je jeugd je in gedachten terugvoeren naar dat ene onvergetelijke feestje of kan de geur van eau de cologne je doen denken aan het huis van je grootouders.

Oorspronkelijk werd met reminiscentie vooral het spontane herinneringsvermogen bedoeld, maar in de ouderenzorg wordt het fenomeen gebruikt om doelbewust herinneringen op te roepen.

Bijvoorbeeld om mensen met dementie door herinneringen weer meer in contact te brengen met hun eigen verleden en zo met zichzelf. Vermoed wordt dat herinneringen hen houvast en een vertrouwd gevoel geven in een wereld die door hun aftakelend geheugen meer samenhang verliest.

In plaats van verstomd voor zich uit te staren, leek de muziek de aanwezigen weer bewuster te maken van wie ze zijn

Filip Zutterman ontdekte toevallig hoe muziek en vertrouwde voorwerpen het geheugen van mensen met dementie kunnen prikkelen. Toen hij als pastoor in Den Olm het kerstverhaal kwam vertellen, merkte hij dat iedereen in slaap viel. Om het kersttafereel levendiger te maken, hing hij het jaar daarop een wasdraad vol kinderkleren in het lokaal, zette een wiegje met een babypop klaar en legde er suikerbonen naast. In plaats van te vertellen, zong hij bekende kerstliedjes als ‘De herdertjes lagen bij nachte.’

De reacties waren overweldigend. Een vrouw met dementie snelde meteen naar de pop - ‘O, dat kindje heeft het koud, we moeten het verwarmen’ - en trok het snel enkele kleren aan. De andere bewoners leken te ontwaken uit de mist waarin ze leefden en zongen woordelijk mee.

De babykleding én de muziek riepen herinneringen op aan vroeger. In plaats van verstomd voor zich uit te staren, leek het de aanwezigen weer bewuster te maken van wie ze zijn, van hun ervaringen, van hun verleden. En dat kan met muziek, maar ook met foto’s, vertrouwde voorwerpen zoals de babykleertjes, geuren en smaken van vroeger of aanrakingen.

Hoe reminiscentie werkt

‘Je zou het geheugen van mensen met dementie kunnen vergelijken met een dik, vergeeld boek,’ zegt Herlinde Dely, die over reminiscentie het boek schreef. ‘De recentst geschreven hoofdstukken worden snel moeilijk leesbaar. De eerst geschreven hoofdstukken over de kindertijd en jongvolwassenheid blijven bij mensen met dementie verrassend goed bewaard.’

‘Geuren, voorwerpen en muziek die aan die periode doen denken, kunnen dan ook heel wat herinneringen naar boven brengen. Soms licht beschadigd of onvolledig, maar dat is niet zo belangrijk. Het gaat erom dat je iemand aanspreekt op wie hij is en niet op wat hij niet meer kan.’

Verzorgers in woonzorgcentra gebruiken de techniek al langer. In haar boek legt Dely met een heleboel praktische voorbeelden uit hoe familie en vrienden van mensen met dementie reminiscentie ook kunnen toepassen. ‘Ik hoor vaak dat familie of vrienden niet goed weten hoe ze een bezoekuur moeten vullen omdat het soms moeilijk is een gesprek te voeren. Met deze techniek kun je samen herinneringen ophalen.’

Hoe je hier zelf mee aan de slag kunt

Er bestaan ook heuse vol spullen uit de oude doos. En het Belgische museum Huis van Alijn in bezoeken aan kamers met decors uit de jaren veertig, vijftig en zestig. Ze hebben zelfs een huwelijkskamer met oude bruidsjurken en huwelijkstaarten zoals vroeger, waar je populaire trouwmuziek van vijftig jaar geleden kan horen.

Je kan ook gemakkelijk zelf een reminiscentiekoffer samenstellen. Belangrijk is dat je voorwerpen of activiteiten kiest waar de persoon in kwestie een band mee heeft. Werkte je (groot)moeder haar hele leven op de boerderij, dan kan de geur van gemalen hooi of een uitstap naar een boerderij haar herinneringen prikkelen. Heb je weinig informatie, dan kunnen dagelijkse gebruiksvoorwerpen hen ook herinneren aan vroeger bonen malen met een koffiemolen.

‘Toen ze een bekend liedje hoorde, vertelde een oude vrouw plots dat ze een kind van een jaar oud had verloren in een verkeersongeval’

Hou er wel rekening mee dat er ook slechte ervaringen naar boven kunnen komen, zegt Dely: ‘Toen ze een bekend liedje hoorde, vertelde een oude vrouw opeens dat ze een kind van een jaar oud had verloren in een verkeersongeval. Haar kinderen schrokken, ze wisten niet dat hun moeder al die jaren zo’n verdriet had meegedragen.’

Haar advies: ‘Geef ruimte voor die emoties, laat het hen vertellen. Maar zorg wel dat je dat moment positief afsluit, omdat de laatste emotie vaak het langst blijft hangen. Verleg de aandacht bijvoorbeeld naar de kinderen die ze wél nog heeft.’

En zet vooral in op muziek

Muziek is een bijzondere vorm van reminiscentie. Het is al langer bekend dat de gevoeligheid voor muziek vrij lang bewaard blijft bij mensen met dementie, zelfs als hun geheugen al erg afgetakeld is.

Want muziek waaraan je emotionele herinneringen bewaart, lijkt opgeslagen te worden in dieper gelegen delen van de hersenen. En muziekkennis is iets wat je impliciet geleerd hebt, een onbewuste vorm van leren die zit opgeslagen in het procedureel geheugen. Dat blijft lang gespaard bij ernstige hersenziektes zoals dementie,

Er wordt al veel met deze kennis gedaan. In heel wat woonzorgvoorzieningen in Nederland en Vlaanderen wordt muziektherapie aangeboden in de hoop mensen die volledig in zichzelf zijn gekeerd, weer even bewust te maken van zichzelf, van anderen of de buitenwereld. Speciaal voor mensen met dementie en hun naasten werd ook een online radiozender opgestart, met muziek die mensen met dementie kan aanspreken.

Maar hoe werkt dit nu?

Kan muziek de poort naar het geheugen ook permanent openzetten? Er zijn anekdotes genoeg over mensen die hun dagen woordeloos lijken te slijten maar bij het horen van hun lievelingsnummer weer honderduit vertellen over hun schooltijd. Maar dat effect is doorgaans tijdelijk: er zijn amper studies die een langdurig effect van reminiscentie op het geheugen tonen.

Hoe verklaar je dat tijdelijke ontwaken dan? De bekende Amerikaanse neuroloog Oliver Sacks verwoordde het zo in ‘Muziek is niet los te koppelen van emoties. Ze prikkelt meer hersengebieden dan welke andere prikkel dan ook: visuele, auditieve en emotionele breinregio’s, maar ook de lagere hersendelen. Als muziek werkt, is de kans dus groot dat ze de hele persoon raakt.’

Duidelijker aangetoond zijn de positieve effecten van muziek of reminiscentie op het soms moeilijke gedrag van mensen met dementie. Studies hebben aangetoond mensen met dementie die hun lievelingsmuziek te horen krijgen, vaker minder agressief reageren tijdens de zorg, minder kampen met depressie, angst of onrust, zegt Herlinde Dely. ‘Een bewoonster hield altijd haar ogen gesloten, weigerde uit bed te komen en verzette zich tegen een wasbeurt. Tot verzorgsters ontdekten dat ze van Edith Piaf hield. Als ze dat opzetten, opende ze haar ogen, was ze goed gehumeurd en liet ze zich zonder problemen wassen.’

Al mag je geen te hoge verwachtingen koesteren. Wat de ene keer werkt, kan de volgende keer geen enkele reactie opwekken. Soms zijn de effecten erg subtiel: een glimlach, iemand die meeneuriet of begint mee te zingen. Muziek of reminiscentie geneest dementie niet en kan evenmin de aftakeling afremmen, maar mensen beleven wel zichtbaar meer plezier aan het leven.

En zij niet alleen. Omdat ze zich bewuster zijn van zichzelf, zijn ze na een tijd vaak ook opener naar de buitenwereld, even bereikbaar voor familie en vrienden, weet Filip Zutterman: ‘De man van een vrouw met jongdementie wil de zangnamiddagen voor geen geld meer missen. Hij noemt het zijn intiem uurtje met zijn vrouw. Door de ziekte is ze achterdochtig geworden. Hij mag haar niet meer aanraken of kussen, omdat ze hem niet meer herkent. Maar als ze muziek hoort, zingt ze mee, lacht ze naar hem en krijgt hij een kus.’

Met veel dank aan Katrien Van Geystelen (Zingen met dementie), hoogleraar neurowetenschappen Sebastiaan Engelborghs (Universiteit Antwerpen) en Antje de Wit (zangpedagoge).

Lees ook:

Wat als je moeder met dementie je niet meer herkent? Mensen met dementie praten nog, maar een echt gesprek wordt steeds moeilijker. Ze zwijgen steeds meer, maar voelen nog veel. In deze explainer geef ik tips over hoe je het best met hen kan omgaan. Lees het verhaal hier terug Ik was een dag bij mensen met zware dementie. En maakte dit beeldverhaal over hen Ze reageren nog amper, ervaren de wereld zintuigelijk en begrijpen niet meer wat er om hen heen gebeurt. Op bezoek bij mensen met zware dementie, gemiddeld de laatste twee jaar van hun tien jaar durende ziekte, probeer ik te begrijpen hoe zij leven. Lees het beeldverhaal hier terug Als mensen met dementie ongepast gedrag gaan vertonen Wat als je partner je afsnauwt als je gewoon wilt helpen? Als hij een zuster ongevraagd zoent? Mieke leerde net zoals veel partners omgaan met soms ongepast en moeilijk gedrag van haar man. ‘Als Gie nog eens buitensporig boos wordt, denk ik: dat ben jij niet, dat is de alzheimer.’ Lees het verhaal hier terug