Boris Kitsjoek (55) kijkt op de kalender die aan de muur van zijn werkkamer hangt. Eind maart kwam een delegatie van de Europese Unie op bezoek in zijn schoenenfabriek Floare in Bendery, een stad in het niet-erkende land Transnistrië, dat zich na een afscheidde van Moldavië. En, terwijl hij de kalender nog eens bekijkt, vorige week had hij klanten uit Duitsland. Overmorgen vertrekt Kitsjoek naar Roemenië.

Niet alleen de schoenen van Kitsjoek vinden hun weg naar de Europese Unie. Ook Transnistrisch textiel, verpakkingen, kaviaar en drank gaan die kant op. De EU erkent Transnistrië niet, maar de handel met het staatje met 475.000 inwoners, een eigen president, ministers, volkslied, valuta en parlement is in volle gang. De Transnistrische douanedienst berekende dat vorig jaar 31 procent van de export zijn bestemming vindt in de unie.

Kitsjoek – ‘ik praat niet over politiek’ - noemt Transnistrië dan ook een ideale locatie; zo centraal gelegen in Europa, met Brussel en Moskou op enkele uren vliegen. Precies tussen twee handels- en machtsblokken in.

En daar wringt het. Want het pro-Russische Transnistrië is onderdeel van het getouwtrek tussen Rusland en de Europese Unie. Beide willen Moldavië de invloedssfeer in trekken. Hetzelfde gebeurt in Oekraïne, Georgië, Armenië en Wit-Rusland; landen die behoorden tot de voormalige Sovjet-Unie, landen waarmee de Europese Unie het sloot. Landen ook met (‘bevroren’) conflicten: Oost-Oekraïne, Zuid-Ossetië en dus ongeveer ter grootte van de provincie Noord-Holland.

Met Oekraïne, Georgië en Moldavië heeft de EU dan wel een associatie-overeenkomst (economisch en politiek verdrag) getekend, Moskou trekt de vrijgevochten landjes, zoals Abchazië, Zuid-Ossetië en Transnistrië, naar zich toe door onder meer het betalen van pensioenen, de levering van gas (Transnistrië betaalt er geen cent voor met als gevolg een schuld van 5,5 miljard euro), het verstrekken van Russische paspoorten en de stationering van Russische troepen. In Transnistrië verblijven zodoende vijftienhonderd Russische soldaten, als vredesmacht en voor de bewaking van een wapenopslag. Dit alles tot wrevel van de Europese Unie, die handelsakkoorden gebruikt om Moldavië aan zich te binden.

Maar: als het gaat om Transnistrië hebben de betrokkenen – Rusland, Transnistrië, Moldavië en de EU - een werkwijze gevonden waarbij ze elkaar niet in de weg zitten, ontdekte ik. Ten voordele van ondernemingen als die van Kitsjoek, ten voordele van de EU, en niet ten nadele van Rusland.

En dat is het opmerkelijke: de Europese Unie en Rusland mogen dan strijden om Moldavië, en er is een associatie-verdrag, de handel tussen Transnistrië en de EU gaat onverminderd door. Is zo’n handelsinstelling een oplossing voor andere post-Sovjet-landen?

Het niet-erkende Transnistrië maakt middels geheime afspraken handel met de Europese Unie mogelijk Het niet-erkende land mag dan onderdeel zijn van een machtsstrijd tussen Rusland en de Europese Unie, middels een brief en een gentleman’s agreement maakt het handel met de EU mogelijk. Dat ontdekte ik in Transnistrië. Lees hier de korte versie van dit verhaal

Handelscertificaten regelen

Erkend of niet, het associatieverdrag tussen de EU en Moldavië geldt óók voor Transnistrië. In dat de overeenkomst ook telt voor gebieden waarover Moldavië geen controle heeft en dat diens regering garandeert dat het verdrag ook daar wordt uitgevoerd. Het artikel noemt Transnistrië niet.

Transnistrische bedrijven kunnen door de brief aanspraak maken op zogeheten certificaten van oorsprong

Dus wat deed Moldavië? Uit gesprekken die ik voerde met betrokken partijen blijkt dat in december 2015 toenmalig waarnemend premier Georghe Brega een brief heeft geschreven aan Brussel, waarin hij de EU-Moldavische Associatieraad meedeelt dat Transnistrië voldoet aan de handelsvoorwaarden. Dit op basis van informele gesprekken tussen Tiraspol en Chisinau, met de EU in een faciliterende rol.

Transnistrische bedrijven kunnen door die brief aanspraak maken op zogeheten certificaten van oorsprong. De Moldavische douane geeft die af voor Tranistrische goederen die naar de EU moeten. Met de certificaten krijgen de bedrijven vrijstelling van invoerrechten in de EU. ‘Die zijn cruciaal,’ zegt politieke wetenschapper Denis Cenusa (33). ‘Anders kan je niet verkopen op de Europese markt.’

Supporters van FC Sheriff uit de Transnistrische hoofdstad Tiraspol tijdens de thuiswedstrijd tegen FC Academia uit de Moldavische hoofdstad Chisinau.

Een gentleman’s agreement sluiten

Het bleef niet bij artikel 462 en een brief. In Transnistriëen Moldavië ontdek ik het bestaan van een gentleman’s agreement, tot stand gekomen onder toeziend oog van Brussel. Die versoepelt de economische banden met Transnistrië nog meer. Het draait om de toepassing van de eisen van de tussen de EU en Moldavië op Transnistrische wetgeving, zoals op het gebied van mededingingsrecht, veterinaire en sanitaire standaarden, staatssteun, aanbestedingsregels en corruptiebestrijding.

Elke partij weet van alle afspraken af, bevestigt de Transnistrische minister Vitali Ignatijev (36) van Buitenlandse Zaken in zijn werkkamer. ‘Niemand dacht aan onze belangen bij de onderhandelingen over het associatieverdrag. We hebben een andere exportstructuur, ander belastingsysteem, andere standaarden. Daardoor konden we niet werken binnen de bepaalde voorwaarden. We zijn tot een overeenstemming gekomen, zodat we de handel met de EU konden voortzetten. Die gentleman’s agreement is niet openbaar, er staan geen handtekeningen onder. Ze ligt bij ons en bij de EU.’

De Moldavische viceminister Lilian Darii (46) van Buitenlandse Zaken weet ook van de brief en het gentleman’s agreement. Al noemt hij dit laatste op zijn werkkamer een ‘soort van overeenkomst.’ Experts, politici en ambtenaren binnen de EU, Moldavië en Transnistrië beamen tegenover mij het bestaan van de brief en het gentleman’s agreement.

‘Het belangrijkste is dat we een mechanisme kunnen bouwen,’ zegt Ignatijev, ‘waardoor we handel kunnen drijven met de Europese Unie. We bevinden ons niet op een eiland.

Handel drijven

Ondernemer Kitsjoek bewijst dat zijn bedrijf in verbinding staat met de rest van de wereld. Hij loopt naar een muur waar een oorkonde hangt van een Duits concern. Ze toont aan dat Kitsjoeks producten voldoen aan de internationale kwaliteitseisen en normen.

Op de schoenenverpakkingen staat Made in Moldova, niet Made in Transnistria

Daarnaast staat zijn bedrijf niet geregistreerd in Transnistrië, maar in Moldavië. Op de schoenenverpakkingen staat Made in Moldova, niet Made in Transnistria.

En de wereld ligt open voor Kitsjoek. Reizen naar de EU is voor de Transnistriërs geen probleem. Moldavië beschouwt Transnistrië als zijn grondgebied en verstrekt daarom paspoorten aan de bewoners.

De Transnistriërs profiteren sinds 2014 van het visumvrij reizen tussen de EU en Moldavië. De grensovergang tussen Moldavië en Transnistrië vormt geen onoverkomelijke hindernis. Daarna is het ongeveer drie kwartier rijden naar het internationale vliegveld van Chisinau.

‘Bedankt voor de arbeid’ hangt boven entree van de schoenenfabriek Floare.
Medewerksters van de schoenenfabriek Floare aan het werk in de Transnistrische stad Bendery.
Foto’s: Floris Akkerman

Alle partijen tevreden houden

Met de 31 procent aan export kan Transnistrië niet zonder de Europese markt. Het levert werk en inkomsten op. ‘Als we de Europese markt verliezen, is dat een humanitaire catastrofe,’ stelt minister Ignatijev. ‘We willen ons ontwikkelen. We hebben daarom normale economische relaties nodig.’

Waarom werkt de Europese Unie mee aan deze constructies met Transnistrië? Brussel droomt sinds 2003 van een ‘ring van vrienden’ rond de EU. Om immigratie, drugssmokkel, mensenhandel en terrorisme te kunnen bestrijden. Maar ook vanwege de spanningen tussen Rusland en de EU streeft Brussel ernaar de oostflank te versterken.

In dat licht opende Nederland vorig jaar een diplomatieke post in Moldavië. Die richt zich op mensenrechten, corruptiebestrijding en het ondersteunen van het maatschappelijk middenveld en de rechtsstaat. Economische perspectieven en stabiliteit moeten het grijpen naar wapens en een vlucht in de criminaliteit voorkomen.

‘Brussel wil niet opnieuw een oorlog aan de randen van de EU, zoals in Oost-Oekraïne,’ zegt politiek analist Sergej Sjirokov (38) in een pizzeria in Tiraspol. ‘Dat is slecht voor de eigen reputatie en schrikt andere landen uit het Oostelijk Partnerschap af. De EU wil aantonen dat dit partnerschap werkt.’

Voor de EU en Moldavië zijn de afspraken rond het associatieverdrag en visumvrij reizen een middel om Transnistrië binnenboord te houden, stelt politicoloog Cenusa. Om de Moskouse invloed op het niet-erkende staatje te beperken en zo te voorkomen dat het verder afdrijft richting Rusland.

Want Chisinau heeft een hereniging niet uit het hoofd gezet. ‘We willen Transnistrië reïntegreren [in Moldavië, FA],’ zegt minister Darii. ‘Economische integratie is misschien wel het belangrijkst.’ Hij wijst erop dat de wereldgemeenschap de soevereiniteit van Moldavië erkent en niemand spreekt over een onafhankelijk Transnistrië.

Een bioscoop in de Transnistrische hoofdstad Tiraspol. ‘In eenheid met Rusland’ staat te lezen op een doek met de Russische en de Transnistrische vlag.
Een man steekt een sigaret op bij een taxibus van de Moldavische hoofdstad Chisinau naar de Transnistrische hoofdstad Tiraspol. Het nummerbord heeft de Transnistrische vlag.

Hij doelt daarbij ook op Rusland. Moskou was niet betrokken bij de overeenkomsten, maar is er wel van op de hoogte, blijkt uit verschillende gesprekken. ‘Natuurlijk kent Rusland de afspraken,’ vertelt Ignatijev. ‘Iedereen die zich met Transnistrië bezighoudt, weet ervan. Maar Rusland heeft er niets mee te maken. Het gaat tussen ons en de EU. Rusland doet niet mee.’ Cenusa: ‘Alles wat Transnistrië doet, verloopt niet zonder de supervisie van Moskou. De EU faciliteert en Rusland is het ermee eens.’

Het Kremlin heeft er ook baat bij dat Transnistrië met de EU handelt, merkt Cenusa op. Stort de economie van Transnistrië in, dan is de rekening voor Moskou. ‘Weet je nog wat de Russische premier Dmitri Medvedev vorig jaar zei herinnert Cenusa. Hij antwoordde met: ‘We hebben geen geld. Houdt u vol.’

In Tiraspol ziet Sjirokov dat anders. Uit tactische overwegingen bemoeit Moskou zich er niet mee, schat hij in. ‘Het is nu een Brusselse zaak. De Russen houden zich rustig en wachten af. Als het niet werkt, krijgt de Europese Unie de schuld.’ Hij benadrukt dat Transnistrië wel de economische onderdelen uit het associatieakkoord uitvoert, maar niet de politieke hoofdstukken. ‘Dat wil Transnistrië zelf ook niet, Tiraspol wil naar Rusland.’

Verdere afspraken maken?

Kunnen deze handelsovereenkomsten in andere post-Sovjetlanden leiden tot een oplossing? Een groot verschil is dat Transnistrië geïsoleerd staat. Het grenst niet direct aan Rusland, zoals wel het geval is bij Abchazië, Oost-Oekraïne en Zuid-Ossetië.

‘Laten we afwachten hoe het werkt met al die afspraken en bekijken of Moldavië kan uitgroeien tot een voorbeeld,’ zegt minister Darii. ‘Als er een wil is, is er een weg. Sommige elementen en samenwerkingen tussen Moldavië en Transnistrië kan je elders herhalen. Of dat lukt, is de vraag. Elk gebied heeft zijn eigenaardigheden. Tussen Abchazië en Georgië liggen de verhoudingen weer anders.’

De Moldavische viceminister ziet mogelijkheden voor zijn land. ‘We hebben een handelsverdrag met en daarnaast Daar willen we voordeel uit halen. Russische en Europese bedrijven kunnen zich in Moldavië vestigen en samenwerken om producten op de Europese, Russische en Moldavische markt te leveren. Hier hebben ze geen last van de sancties.’

Darii: ‘Er bestaan onenigheden over Oekraïne, maar dat betekent niet dat je niet kan samenwerken. Niet alles hoeft een confrontatie te betekenen tussen de EU en Rusland.’

Lees ook:

‘Europa’s laatste dictator’ trekt langzaam naar Europa toe (maar houdt nog het meest van de Sovjet-Unie) Nu hij definitief verwijderd is van de EU-sanctielijst is de dooi tussen Wit-Rusland en de Europese Unie een feit. Onlangs won hij ook al de verkiezingen. De Wit-Russische president Aleksandr Loekasjenko heeft zich de afgelopen jaren als vredesduif opgesteld. Maar: hoe zien de Wit-Russen hem zelf? Ik laat er drie aan het woord. Lees het verhaal hier terug Intussen in de Volksrepubliek Donetsk: een rondwandeling door een bevroren conflictgebied Sinds deze week weten de nabestaanden van de MH17-ramp eindelijk meer over de toedracht van deze catastrofe. Maar hoe ging het verder met het conflict dat deze ramp veroorzaakt heeft? In de Volksrepubliek Donetsk beschrijf ik het leven sinds de wapenstilstand van begin september. Lees de reportage hier terug