Homa Alizoy is niet bang voor de dood, zegt ze. Vijanden heeft de 52-jarige rechter en overtuigd feministe genoeg, met een carrière die in het teken staat van de strijd voor de rechten van meisjes en vrouwen in een nog altijd zeer vrouwonvriendelijke maatschappij. In Afghanistan zijn mannelijke mensenrechtenactivisten en juristen al vaak het doelwit van grof geweld, Alizoy is al 28 jaar rechter én vrouw -

Je hebt de Taliban natuurlijk, die in de jaren negentig een schrikbewind voerde en vrouwen verbood te werken. Wat haar ertoe aanzette een geheime school voor meisjes te openen. Nu bedreigen de Taliban haar wanneer ze zaken behandelt die in hun nadeel uitvallen.

Verder is er Islamitische Staat (IS), die in recente jaren met grof geweld huishield onder de Afghaanse burgerbevolking. Aanhangers bedreigen haar met de dood wanneer ze zich over IS-gerelateerde rechtszaken buigt.

Als mensen haar dapper noemen, lacht Alizoy spottend

En je hebt de lokale krijgsheren van wie de macht vaak voorbij de grenzen van de toch al buigzame wetten reikt.

Als mensen haar dapper noemen, lacht Alizoy spottend. ‘Ik doe gewoon mijn werk,’ zegt ze, statig aan haar houten bureau, met een stoïcijnse uitstraling waaraan af en toe een kleine glimlach ontsnapt.

Anders dan de meeste Afghaanse vrouwen, die uitgehuwelijkt worden en geacht worden minstens vier kinderen te baren, is Alizoy nooit getrouwd. Noch kreeg ze kinderen. In plaats daarvan wijdde ze haar leven aan het recht.

‘Als ik niet dapper was geweest,’ gaat ze door, ‘had ik hier niet kunnen werken.’

Moord en doodslag zijn nooit ver weg

Alizoy is voorzitter van de jeugdrechtbank in Kabul. en ik spreken haar in haar kantoor in een slecht verlicht, smerig gerechtsgebouw in het centrum van Kabul, verborgen achter beschermingsmuren.

Het is moeilijk haar te spreken te krijgen. Ze kan telkens maar een halfuurtje vrijmaken, tussen vergaderingen door, en heeft altijd haast. De stapels papier en mappen op haar bureau getuigen van een gigantische werklast, een oudere man komt steeds binnen om haar loeihete zoete thee te geven.

Alizoy is een van de vele Afghaanse vrouwen die hun leven wagen om verandering te bewerkstelligen. De meesten zijn niet de baas van een rechtbank, zoals Alizoy, maar strijden in stilte voor meer vrouwenrechten.

Want zestien jaar na de door de Amerikanen geleide invasie van Afghanistan - volgens de NAVO noodzakelijk om de Afghaanse vrouw te bevrijden - hebben veel vrouwen nog altijd geen recht op onderwijs, recht om te scheiden, of om zelf te bepalen wat er met hun lichaam of leven gebeurt.

Zeker dat laatste is van belang. Jaarlijks worden honderden vrouwen in de gevangenis gegooid wegens ‘morele misdrijven’ - omdat ze overspel hebben gepleegd, verkracht zijn of gevlucht uit een gewelddadige thuissituatie. Bijna alle Afghanen die beschuldigd worden van dit soort ‘morele misdrijven’ zijn vrouwen, zegt

Je hebt de wet, en het geweten van de rechter

‘Ik probeer de straffen te matigen,’ zegt Alizoy erover. ‘Na de straf probeer ik vaak ondersteuning en beveiliging te regelen voor het meisje.’ En als het niet te gevaarlijk is, probeert Alizoy vaak de familie te overtuigen het meisje terug te nemen als ze vrijkomt.

Alizoy is als rechter verplicht de wet te volgen, maar dat betekent niet dat ze blind is voor de soms grove vooroordelen die erin staan. Integendeel: ze stak veel energie in de totstandkoming van betere wetgeving, zoals de Wet voor Uitbanning van Geweld tegen Vrouwen (WUGV). Die stamt uit 2009, maar wordt tot frustratie van mensenrechtenactivisten lang niet altijd goed gehandhaafd.

En hoewel het aantal meldingen van geweld tegen vrouwen sinds de invoering van de WUVG groeit, is de toepassing van die wet in de rechtbank - waarbij ook de daders worden vervolgd - tussen oktober 2012 en september 2013 nauwelijks toegenomen, blijkt uit het recentste rapport hierover van UNAMA, de ondersteunende VN-missie in Afghanistan.

Een gebrekkig proces, maar toch had het nut

Onlangs nam Alizoy deel aan de rechtszaak rond de moord op Farkhunda Malikzada, een vrouw die vlak bij Alozoy’s kantoor werd doodgeslagen omdat ze een koran zou hebben verbrand.

Hoewel het proces door voorvechters van vrouwenrechten - veel van de betrokken religieuze leiders, burgers en politiemensen bleven ongestraft - beschouwt Alizoy het als een ‘overwinning’: de zaak kwam voor de rechter en kreeg veel aandacht.

‘Natuurlijk is er in de afgelopen zestien jaar [de tijd dat de NAVO-missie loopt, SJ] veel veranderd,’ zegt Horia Mosadiq, een Afghaanse mensenrechtenactivist die voor Amnesty International onderzoek doet. ‘Er zijn wat wetten gekomen, waaronder een verbod op geweld tegen vrouwen. Maar er moet nog veel gebeuren.’

Neem het feit dat vrouwen volgens de wet nog steeds minder rechten hebben dan mannen. Dat heeft voor vrouwen gevolgen voor onder meer het recht op echtscheiding, voogdij en de eis om getuigen aan te dragen in zaken rond huiselijk geweld.

‘De agenten denken: hoe durft ze over haar eigen echtgenoot te klagen?’

Ook problematisch volgens Mosadiq: de politie schuift beschuldigingen van geweld vaak terzijde, lang voordat een zaak voor de rechter komt. ‘Als een vrouw het slachtoffer is van geweld en ze gaat naar de politie, is het eerste wat ze hoort: o, ze is geen goede vrouw,’ zegt Mosadiq mismoedig. ‘De agenten denken: hoe durft ze over haar eigen echtgenoot te klagen?’

Veel vrouwen hebben geen geld voor rechtsbijstand - afhankelijk als ze zijn van hun echtgenoot en diens familie - of begrijpen niet goed hoe de wet werkt. De meeste vrouwen weten ook niet waar ze juridische hulp kunnen vinden, zegt de Asia Foundation, die in een peiling onder vrouwen concludeerde dat minder dan 24 procent wist wat voor wettelijke mogelijkheden en ondersteuning ze tot hun beschikking hadden.

Gaan werken is al een daad van verzet

In de uitgewoonde zeegroene gangen van de centrale rechtbank in Kabul zit een gewapende bewaker op een gammele stoel. Zijn taak, die op zulke bloedhete middagen in augustus oersaai lijkt, is te zorgen dat Alizoy in leven blijft. Hij begeleidt haar overal naartoe: vergaderingen, rechtszittingen, en naar huis aan het eind van elke werkdag.

‘Je weet nooit wat er gaat gebeuren,’ zegt Alizoy nuchter, terwijl haar donkere haar onder haar hoofddoek uitvalt. En toch staat ze elke werkdag op en gaat ze naar de rechtbank. Voor Alizoy is dat alleen al een daad van verzet. De afgelopen dertig jaar heeft de zachtaardige en bescheiden rechter uitsluitend in extreme omstandigheden geleefd.

In 1987 was ze een van de eerste vrouwen ooit die rechter werd in Afghanistan. Als jonge vrouw werkte ze bijna tien jaar voor het hooggerechtshof toen de Taliban aan de macht kwamen. Toen, in 1996, kwam haar veelbelovende carrière abrupt tot stilstand.

De meeste vrouwen mochten niet meer werken, naar school gaan, of zelfs zonder begeleiding van een mannelijk familielid buiten komen. Alizoy deed stiekem allerlei projecten om vrouwen op te leiden en te emanciperen. Ze begon thuis een geheime school voor meisjes, waarvoor ze naar eigen zeggen meerdere keren door de Taliban met zweepslagen werd gestraft.

Ze is het levende bewijs: geld heeft – deels – zin

De internationale gemeenschap stopte in de afgelopen jaren zo’n 100 miljard dollar in Afghanistan, zeker sinds de Taliban in 2001 uit de regering werden verdreven. Honderden miljoenen daarvan waren bedoeld om vrouwen vooruit te helpen in het onderwijs en op de arbeidsmarkt.

Alizoy is het levende bewijs dat deze pogingen voor een deel zin hebben gehad: het aantal vrouwelijke rechters is sinds de Taliban volgens Alizoy gegroeid van nul naar meer dan tweehonderd, van wie het merendeel in Kabul werkt.

Verder is Alizoy lid van de Vereniging van Vrouwelijke Afghaanse Rechters, opgericht in 2012 en deels betaald met Amerikaans geld, en werkt ze regelmatig samen met VN Vrouwen en andere internationale organisaties die zich hard maken voor vrouwenrechten.

Maar een fors deel van het geld is de afgelopen zestien jaar in de verkeerde handen terechtgekomen, niet bij de bedoelde programma’s beland, of in zijn geheel verdwenen. Dat zeggen toezichthoudende organisaties als de Special Inspector General for Afghanistan Reconstruction (SIGAR), een onafhankelijk instituut dat het Amerikaanse Congres in het leven riep om de wederopbouw van Afghanistan door de VS en de NAVO te evalueren.

SIGAR heeft zelfs grote kritiek geuit op het programma van het Amerikaanse ministerie van Buitenlandse Zaken om Afghaanse rechters te trainen. Er is nauwelijks toezicht op de 47,8 miljoen dollars aan belastinggeld die ermee gemoeid zijn.

Het patriarchaat verzet zich

Intussen proberen sommige Afghaanse politici de pogingen van vrouwen om meer rechten te krijgen te frustreren. Uit angst of religieuze overtuigingen handhaven ze de strenge gendernormen die vrouwen rechteloos thuis moeten houden.

In 2015 blokkeerde het parlement bijvoorbeeld de benoeming van Anisa Rassouli, die door president Ashraf Ghani was voorgedragen om de eerste vrouwelijke rechter ooit van het Afghaanse hooggerechtshof te worden. Ze kwam slechts negen stemmen tekort van de benodigde 97.

Rassouli, die eerder het hoofd was van de jeugdrechtbank in Kabul, was al 24 jaar rechter. Critici zeiden dat het tegen de wetten van de islam was om een vrouw op die prominente positie te hebben. Een parlementariër, Qazi Nazeer Hanafi, ging zelfs zo ver te zeggen dat vrouwen onrein waren en niet op de Koran konden zweren omdat ze menstrueerden.

‘De internationale gemeenschap wilde dat Afghaanse vrouwen een grotere rol in de samenleving zouden spelen,’ zegt Alizoy. ‘We zijn inmiddels in staat te besturen, leiding te geven. De uitdagingen liggen in onze door mannen gedomineerde maatschappij. We hebben te maken met de manier waarop zij denken. Mannen proberen vrouwen altijd in een passieve rol te houden. Ze schilderen het positieve werk van vrouwen af als negatief.’

Ondanks alles is Alizoy vastberaden. Het is haar levenswerk en de vooruitgang - hoe langzaam ook - geeft haar hoop, ook al kost het de geplaagde rechter misschien haar leven. Ze zegt: ‘Ik zal de rechtvaardigheid dienen tot mijn laatste snik.’

Voor dit artikel deed ik onderzoek met de Afghaanse tolk Khwaga Ghani. Mijn reis werd mede mogelijk gemaakt door een werkbeurs van het European Journalism Centre en The Fuller Project. Dit artikel is vertaald uit het Engels door Hans Pieter van Stein Callenfels.

Lees ook:

Nederland en Amerika maken een cruciale fout in Afghanistan Nederland verlengt zijn militaire missie in Afghanistan, Amerika kondigde een nieuwe strategie aan. Maar ondertussen maken beide landen een cruciale fout. Lees hier de analyse van Ludo Hekman Ingewijden: Het enige publieke rapport over de missie in Uruzgan rammelt Meer dan tien jaar geleden gingen Nederlandse militairen naar Uruzgan. Over het slagen van de missie is maar één openbaar rapport. En dat rammelt aan alle kanten, zeggen ingewijden. Nu de Tweede Kamer erop aandringt opnieuw te evalueren, is het zinnig te kijken wat er de vorige keer misging. Lees het verhaal van Ludo Hekman hier terug