Nederland en Amerika maken een cruciale denkfout in Afghanistan

Terwijl een demissionair kabinet de Nederlandse deelname aan de NAVO-missie in Afghanistan verlengt, kondigt de Amerikaanse president Donald Trump een nieuwe strategie aan. Daarin neemt hij nadrukkelijk afstand van natieopbouw, de poging een door de bevolking gedragen staat op te bouwen.

De Nederlandse missie moet het veiligheidsapparaat, de politie en het leger helpen opbouwen. De nieuwe aanpak van Trump laat zich samenvatten als het intensiveren van de strijd tegen de opstandelingen. Dit moet gebeuren via training van het Afghaanse leger, terrorismebestrijding en diplomatieke druk op Pakistan, dat als uitvalsbasis voor de Taliban geldt.

Na zestien jaar intensieve internationale inmenging ziet de toekomst van Afghanistan er niet rooskleurig uit. Het aantal burgerdoden was nog nooit zo hoog, de Taliban wint terrein en etnische spanningen nemen toe. Gaat de nieuwe Amerikaanse strategie verschil maken in een etnisch zeer verdeeld land?

Twee openbaar aanklagers geven antwoord op die vraag. Zij zijn de vooruitgeschoven post van een overheid die worstelt met haar legitimiteit. Ze tonen ook hoe dit gebrek aan legitimiteit het gevolg is van juist die nadruk op een centraal georganiseerde staat. Maar van deze weeffout in de internationale inmenging wordt nog steeds geen afstand genomen.

Mohamed (bij het raam) is de eigenaar van de Aryana-trouwzaal. Aan tafel zitten drie van zijn obers. Noor, Mohamed Moneer, en Mohamed Agha. Uit de serie ‘Aftermath - Kabul’ door Louis Quail

Openbaar aanklager in een wankele rechtsstaat

Sameer en Arif Mobashir zijn openbaar aanklager en daarmee het gezicht van wat de internationale gemeenschap na de conferentie in Bonn wilde opbouwen: een centraal georganiseerde rechtsstaat. Ze zijn daar dan ook vóór.

De een, Sameer (63), leeft na een indrukwekkende carrière ondergedoken - bang voor de vijanden die hij maakte. De ander, Arif Mobashir (32), is opgeleid door de Nederlanders in Kunduz en in de bloei van zijn carrière. Beiden worden vaak met de dood bedreigd als gevolg van het werk dat ze doen.

Dat ze openbaar aanklager zijn, betekent niet dat ze een neutrale staat vertegenwoordigen. In een samenleving die verdeeld is langs etnische lijnen, zijn ze onvermijdelijk onderdeel van een machtsstrijd. Sameer is Tazjiek, een etnische groep die voor bescherming tegen de Taliban afhankelijk is van een sterke overheid. Mobashir behoort, net als de president, tot de Pashtun.

Het straatbeeld van Kabul. Uit de serie ‘Aftermath - Kabul’ door Louis Quail

Als het recht eindelijk een keer zegeviert

Het is 4 april 2014 en verkiezingstijd in Afghanistan. Journalist Anja Niedringhaus zit op de achterbank van een donkerblauwe Toyota-stationwagon. Naast haar zit collega Kathy Gannon.

De twee staan voor een checkpoint net buiten de zuidoostelijk gelegen stad Khost en maken deel uit van een konvooi dat stembiljetten komt brengen voor de naderende presidentsverkiezingen. Het konvooi staat onder bescherming van het Afghaanse nationale leger.

‘Het was iemand uit het systeem, iemand uit het veiligheidsapparaat. Maar hij is toch berecht’

Maar als een Afghaanse agent op ze af komt lopen en het vuur op ze opent, blijkt die bescherming niets waard. Niedringhaus overlijdt ter plaatse. Haar collega is zwaargewond, maar zal de aanslag overleven.

Direct na de aanslag geeft de politieagent zich over. Er volgt een maandenlang onderzoek door openbaar aanklager Sameer. Hij noemt het terugkijkend op zijn carrière een van de belangrijkste zaken die hij gedaan heeft. ‘Het was iemand uit het systeem, iemand uit het veiligheidsapparaat. Maar hij is toch berecht.’

Het lijkt een schoolvoorbeeld van hoe het recht uiteindelijk zegeviert. En het is wat George Bush, Barack Obama, Jan Peter Balkenende en de internationale gemeenschap voor ogen hadden, met een strategie waarin politieke stabiliteit werd nagestreefd door in te zetten op een centraal georganiseerde staat en een sterke president.

Maar wie goed kijkt naar hoe macht werkt in Afghanistan, moet concluderen dat die benadering gefaald heeft.

Thuis bij Hassina, een Afghaanse zakenvrouw, met haar twee dochters Sana en Hirah. Uit de serie ‘Aftermath - Kabul’ door Louis Quail

Een centrale staat opbouwen kán niet

Toen onderzoeksinstituut Clingendael tientallen medewerkers van Afghaanse en internationale non-gouvernementele organisaties interviewde over hun ontwikkelingsprojecten, bleek de belangrijkste conclusie: ondanks een lange geschiedenis van gedecentraliseerde macht in Afghanistan, zette de internationale gemeenschap tussen 2001 en 2016 vol in op de opbouw van een centrale overheid.

Daarbij werd één ding vergeten: als je in Afghanistan iets gedaan wilt krijgen, kun je niet om de macht van lokale strijders en tribale leiders heen.

De toch al wankele verhoudingen tussen de overheid in Kabul en andere machthebbers raakten zodoende flink verstoord. Sommige partijen werden beter door de internationale inzet op een centrale overheid, andere slechter. Bovendien slaagde de overheid er hierdoor niet in om het hele land onder haar controle te brengen. Als gevolg hiervan verloor de overheid onder grote delen van de bevolking haar legitimiteit: ze werd partij in een machtsstrijd langs etnische lijnen.

‘Decennia van wantrouwen en conflict maken een gecentraliseerd politiek systeem onwerkbaar,’ concludeert ook Charles Santos, politiek adviseur van de VN. ‘Een gecentraliseerd politiek systeem intensiveert de competitie om macht. Het voedt de neergaande spiraal van politieke instabiliteit en etnisch conflict.’

Dit werd dit voorjaar ook erkend in een advies aan het Amerikaanse congres. Toch is dit voor de Amerikanen geen reden geweest om de nadruk op het ondersteunen van een centrale staat en leger te verschuiven.

Uit de serie ‘Aftermath - Kabul’ door Louis Quail

Aanklagers zijn een doelwit

Sameer betaalt een hoge prijs voor zijn werk als aanklager in een land waar, door de interne machtsstrijd, de veiligheid voortdurend onder druk staat. ‘Op dit moment leef ik in angst. Ik moet voortdurend van locatie veranderen. Maar ondanks dat kunnen ze [relaties van mensen die hij veroordeeld kreeg, LH] mij altijd vinden.’

Hij blijft zo veel mogelijk binnen, gaat hij toch de straat op, dan doet hij dat in vermomming. ‘Ik word vaak gebeld door de broer en de moeder van Raies Khodaidad [een maffiabaas die hij veroordeeld kreeg, LH]. Iedere keer als dat gebeurt, wijzig ik mijn telefoonnummer. Maar het duurt nooit lang voordat ze het nieuwe nummer achterhaald hebben.’

‘Ik heb gestudeerd en me kunnen ontwikkelen. Ik weet niet zeker of dat ook voor al mijn kinderen zal lukken’

Bedreigingen kreeg hij zijn hele carrière, net als veel andere openbaar aanklagers. Maar de netwerken die hem bedreigen zijn machtiger geworden en hij weet zich niet meer beschermd door de staat. Dus heeft hij zijn baan opgezegd en leeft hij in de luwte. ‘Ik heb gestudeerd en me kunnen ontwikkelen. Ik weet niet zeker of dat ook voor al mijn kinderen zal lukken.’

Arif Mobashir staat niet te lang stil bij de bedreigingen. Hij weet dat hij een risico neemt als openbaar aanklager. ‘In mijn achterhoofd ben ik altijd bezig met veiligheid. Niet alleen mijn eigen veiligheid, maar ook de veiligheid van mijn vrouw en mijn kinderen. Toch moet ik dit doen. Het is mijn land, het is mijn taak.’

De ambitieuze aanklager genoot zijn opleiding bij de Afghanistan Independent Bar Association, een juridisch onderwijsinstituut dat door de Duitse en Nederlandse overheid werd opgezet. Hij kent Sameer niet persoonlijk, maar is niet verbaasd over zijn situatie. ‘Alle openbaar aanklagers en rechters zijn doelwit voor de Taliban en criminele netwerken.’

Die gesuggereerde tegenstelling is wel typerend, zegt Afghanistandeskundige Jaïr van der Lijn. ‘Ik snap wel dat mensen aan de rechtsstaatkant zeggen: we moeten de Afghaanse staat opbouwen. Dat is precies het verhaal dat je hoort in Kabul, want daar zit de elite. Maar als je met mensen in de dorpen spreekt, dan wordt de staat juist als een potentiële bedreiging gezien. Die mensen kiezen makkelijk voor een oppositiegroep. Omdat die beter levert. Of omdat hun leider daar belang bij heeft.’

Afscheid natieopbouw verbloemt continuïteit in strategie

Terug naar de aangekondigde missies van Nederland en Amerika. De strategie van die laatste is nog vrij onduidelijk. Hoeveel extra troepen gaat Trump sturen? Waar worden die ingezet? Onder welke voorwaarden wordt de missie beëindigd? En, wat betekent zijn afwijzing van natieopbouw?

Max Boot, onderzoeker bij The Council of Foreign Relations, sprak met Amerikaanse militairen over de aanstaande missie. Hij schrijft daarover in The New York Times: ‘Toegegeven, niemand gebruikte die term [natieopbouw, LH] meer, maar eufemismen als ‘capaciteitsopbouw,’ ‘enabling’ en ‘bij, door en met de Afghanen werken’ wel. De intentie is ten opzichte van de voorgaande strategie niet veranderd: het bouwen aan een Afghaanse overheid die de dreiging van de Taliban, het Haqqani-netwerk, Al Qaeda en IS kan weerstaan.’ Een Amerikaanse officier concludeert hetzelfde in Foreign Policy: het is een verandering van stijl, niet van inhoud.

De VS blijven dus de centrale staat en het Afghaanse leger ondersteunen. Alleen doen ze dat nu niet meer om een natiestaat te helpen opbouwen, maar om ‘terroristen te doden,’ aldus Trump. Maar ongeacht het doel: inzetten op die centrale staat is dus geen goed idee in Afghanistan.

Ook de Nederlandse politiek stelt zich geen fundamentele vragen over de gevoerde én te voeren strategie in Afghanistan. Dit ondanks het feit dat ex-militair en historicus Martijn Kitzen in zijn proefschrift aantoonde dat het investeren in een centraal georganiseerde staat ook in Uruzgan duurzaam resultaat ondermijnde.

Sterker: in een Kamerbrief uit 2014 schrijft het kabinet over de doelen van de Nederlandse deelname aan de NAVO-missie-Resolute Support: capaciteitsopbouw, de professionalisering van politie en leger, herstel van de rechtsstaat en consolidering van de positieve ontwikkelingen op het gebied van mensenrechten en economische groei.

Beveiliging bij de Turqoise mountain foundation, een non-profit organisatie van de Afghaanse overheid die zich bezig houdt met cultureel erfgoed. Uit de serie ‘Aftermath - Kabul’ door Louis Quail

Goed, in een Kamerbrief van dit jaar is ook de Nederlandse doelstelling verschoven naar de strijd tegen terrorisme en het tegengaan van irreguliere migratie. Maar het afscheid van natieopbouw als ultieme uitkomst van de internationale inzeten de impliciete erkenning dat die ambitie niet gerealiseerd is, leidt niet tot een echte herziening van de strategie. De centraal georganiseerde staat is nog steeds het middel waarmee de orde in Afghanistan moet worden hersteld.

Sameer en Mobashir zijn opgetogen over Trumps afwijzing van natieopbouw. Mobashir: ‘Het is precies wat we in Afghanistan willen. Wederopbouw voelde soms alsof de internationale gemeenschap de toekomst van Afghanistan kon maken. Dat idee is schadelijk geweest voor onze overheid. Wij moeten zelf beslissen hoe we voortaan willen leven.’

En hij vervolgt: ‘Trump zegt niet te stoppen met zijn steun aan Afghanistan, maar hij zegt alleen er geen natie meer te willen opbouwen. Dat klopt, want wij moeten onze eigen toekomst maken.’

Sameer deelt ondanks zijn persoonlijke omstandigheden dit optimisme. Met name de combinatie van druk op Pakistan en het sterker maken van het Afghaanse veiligheidsapparaat juicht hij toe. ‘Alleen troepen sturen zal weinig verschil maken. Ze zullen moeten samenwerken in het financieren en beter uitrusten van het Afghaanse leger, zodat we uiteindelijk op eigen kracht onze grenzen kunnen verdedigen.’

Mobashir is deze maand begonnen als hoofdaanklager in Kunduz, direct onder de procureur-generaal Farid Hamidi. Mobashir moet een anti-corruptie-agenda doorvoeren en zal daarbij veel weerstand krijgen. Hij lacht de zorgen weg. ‘Iedereen hier heeft zijn problemen, en er is iemand die het moet doen. Het is mijn land, ik moet gewoon de moed zien te vinden om op deze manier mijn volk te dienen.’

Sameer kijkt niet ver meer vooruit. Maar hij heeft nergens spijt van. ‘Ik ben vooral een patriot. Ik heb het gedaan voor mijn vaderland. Ik ben daar zelf trots op.’ Hij hoopt op een dag ergens asiel te kunnen krijgen. Tot die tijd moet hij uit de handen van zijn belagers zien te blijven. Een van hen is nog altijd Naqibullah, de moordenaar van Niedringhaus. Het doodvonnis dat hij kreeg werd na hoger beroep omgezet in twintig jaar gevangenisstraf. Hij en zijn familie bedreigen Sameer nog regelmatig.

Sameer is een gefingeerde naam. De openbaar aanklager vreest in gevaar te komen als zijn echte naam op De Correspondent staat. Die is bekend bij de eindredactie.