Als je toch defensie hebt, doe het dan eerlijk

Minister Jeanine Hennis (Defensie, VVD) kwam er allengs achter dat Defensie een uitgewoond apparaat is, bemensd door soms té loyale mannen en vrouwen. Naar buiten hield zij de schijn op met een Defensienota die deed alsof Nederland nog eredivisie speelde.

Steeds weer werd een missie door het kabinet-Rutte II uitgezonden of verlengd. Vooral de missie in Mali was een troetelobject van minister Bert Koenders (Buitenlandse Zaken, PvdA). Hij had er voor de Verenigde Naties al voor geknokt.

De krijgsmacht kon het eigenlijk niet meer aan. De hoogste militairen staken hun vinger niet op. Zij en hun mensen willen graag de handen uit de mouwen steken. Maar zij kregen niet de middelen.

De afloop is bekend. Twee doden en een zwaargewonde. Grote vraagtekens bij het succes van de missie. Hoe kon het gebeuren?

Het is eerbaar wanneer een minister de politieke verantwoordelijkheid neemt. Maar het is pas waardevol als kabinet, Kamer en militaire leiding echt in de spiegel gaan kijken.

Nederland heeft zichzelf sinds de val van de Muur stelselmatig voor de gek gehouden.

Namens de Gezamenlijke Officieren Verenigingen & Middelbaar en Hoger Burgerpersoneel bij Defensie (GOV|MHB) vraagt voorzitter Ruud Vermeulen in Nieuwsuur om een parlementaire enquête. De maat is vol.

Defensie terug op de agenda

Voor wie het nog niet doorhad: defensie is terug op de agenda. De grote vraag is of er ook iets mee gebeurt.

Het is al weer een tijd geleden dat de Berlijnse Muur viel (1989) en het Sovjetrijk verkruimelde (1991). De Koude Oorlog was voorbij. Eeuwige vrede daalde neer over West-Europa. Althans: dat dachten we.

Het vredesdividend werd royaal geïncasseerd. Nederland en bevriende buurlanden bezuinigen al jaren op de landsverdediging. Defensie is een makkelijke bezuinigingspost. Er kan altijd nog wat af. De krijgsmacht heeft geen natuurlijke achterban die lawaai maakt.

Het kabinet-Rutte I (VVD en CDA, met gedoogsteun van de PVV) haalde er zelfs een miljard af: de begroting ging van 8 naar 7 miljard. Alle Leopardtanks, zo goed als nieuwe fregatten en spiksplinternieuwe gevechtsvoertuigen voor de infanterie werden voor een appel en een ei verkocht. De luchtmacht werd uitgekleed. De Marine Luchtvaartdienst was al opgeheven; Nederland heeft boven de Noordzee geen ogen en oren meer.

Om een miljard te bezuinigen is voor honderden miljoenen aan kapitaalvernietiging gepleegd. Doordat Defensie bestellingen uitstelt, jaagt ze de prijs op. Een DC10-vliegtuig dat voor 37 miljoen gereed was gemaakt voor personen- en vrachtvervoer werd toch maar niet in dienst genomen en bleek in 2014 onverkoopbaar. Sloop was de enige optie.

Veel ander defensiematerieel verging het net zo. Meer dan de helft van de in 2006 beschikbaar gekomen pantservoertuigen staat onverkoopbaar in een loods. Alleen dat betekent al: een kwart miljard verdampt.

Bezuinigen blijkt duur

Bezuinigen blijkt heel duur. En, wat zo mogelijk erger is, de Nederlandse krijgsmacht is over de hele linie uit het lood geslagen. Dat zou niet zo opvallen als onze vrede ook over de rest van de wereld was neergedaald. Maar, terwijl wij vrolijk doorbezuinigden, laaiden brandhaarden in Afrika, Azië en het Midden-Oosten op. Rusland nam de Krim terug en stookte onrust in Oost-Oekraïne. Polen en de Baltische landen voelen zich opnieuw onveilig.

Nederland zegt graag ja. Om internationaal mee te tellen. En een kans te maken op de tijdelijke zetel in de Veiligheidsraad

De Verenigde Staten en de Navo deden een dringend beroep op Nederland om te helpen de Taliban, Al-Qaida en IS te helpen bestrijden in Afghanistan, Irak en Syrië. De Verenigde Naties vroegen of we het middenafrikaanse Mali wilden helpen stabiliseren. Nederland zei graag ja. Om internationaal mee te tellen. En een kans te maken op de tijdelijke zetel in de Veiligheidsraad waar Den Haag al jaren voor ijvert. Uiteindelijk wonnen we er een halve zetel mee.

De bevelhebbers van de krijgsmacht zeggen niet graag dat iets niet kan. Het is goed voor de troepen om te doen waar zij voor zijn. Maar op munitie en reserveonderdelen en op de beschikbare oefenuren voor piloten is zo beknibbeld dat gaten met gaten moeten worden gestopt. Geen wonder dat de Rekenkamer al een paar jaar vaststelt dat de paraatheid van de troepen ernstig tekortschiet.

Steeds nakender tekortkomingen

Bovendien is de logistiek van de bevoorrading niet op orde. Kan zijn, zeggen de leidinggevende militairen. Maar wij hebben bij die bezuinigingen zo veel mogelijk het echte werk gespaard en dus relatief diep gesneden in administratieve taken.

Desondanks kijken ze bij landmacht, luchtmacht en marine met zorg naar wat er over is van de krijgsmacht. Minister Hennis schreef aan het begin van deze kabinetsperiode nog dat Nederland in het hoogste geweldsspectrum in verschillende conflicthaarden tegelijk zou kunnen optreden.

Het was window dressing voor de steeds nakender tekortkomingen bij de krijgsmachtonderdelen. Schieten zonder kogels bij oefeningen. Niet de juiste communicatieapparatuur in gevechtsvluchten boven Syrië. Die kwamen overigens vrij snel alweer terug, want een langere uitzending konden we niet aan.

In Den Helder liggen nog wel fregatten, maar een deel is inmiddels van de Belgen. De Nederlandse Marine huisvest en onderhoudt ze voor België. Zoals onze mijnvegers bij de Belgen liggen. Efficiënt georganiseerde armoede.

Onze overgebleven vier onderzeeboten van de Walrusklasse kunnen dankzij een opknapbeurt nog een kleine tien jaar langer mee. Zij duiken op op de Antillen, bij de antipiraterijmissies in de Indische Oceaan of om vijandige marinevaartuigen onder water in de haven van Mogadishu te bespioneren.

Met hun diesel-elektrische voortstuwing kunnen zij in de Baltische Zee actief zijn, waar de nucleaire grote jongens van de Amerikanen en Britten niet kunnen komen. Maar in 2026 zijn de onderzeeboten definitief verouderd. Wil Nederland deze nichecapaciteit behouden, dan moeten er nu stappen worden gezet. De benodigde technologische kennis is nu nog voor 80 procent in Nederland beschikbaar.

Nette armoede

Over de feestelijke intocht van de JSF’s op Leeuwarden en Volkel in mei 2016 hangt ook een waas van nette armoede. Van de oorspronkelijk nodig geachte pakweg 85 toestellen zijn er door steeds oplopende vertraging en bijbehorende kostenstijging nu 37 overgebleven. Die koopt Nederland voor 4,5 miljard, en als de prijs verder oploopt, worden het er nog minder.

Rekening houdend met trainings- en onderhoudsschema’s betekent de aanschaf van deze nieuwe jachtvliegtuigen dat de luchtmacht er ieder moment vier paraat kan hebben. Vier. Een aantal dat tot nederigheid stemt. En de noodzaak tot samenwerking onderstreept. Dat wil zeggen: in Navo-verband. Maar juist door het bondgenootschap wordt vastgesteld dat Nederland onderaan de lijst bungelt als het gaat om defensie-inspanning.

Nederland bungelt onderaan de lijst als het gaat om defensie-inspanning

Nederland besteedt 1,14 procent van het bruto binnenlands product aan defensie, en daar zit nog een hap in van meer dan 10 procent aan pensioenen en wachtgelden. De in Wales afgesproken en gezien de dreigingen noodzakelijk geachte Navo-norm is 2 procent, maar minister Hennis was al blij als we op het Europees gemiddelde komen. En dus mikte ze op 1,43 procent. Te zijner tijd.

Zij wilde nooit aanwijzingen geven over hoe snel het kabinet dat wil bereiken. Pas tegen het eind van Rutte II werd zij iets concreter. Iets voor een volgend kabinet. Voorlopig heeft dit kabinet eerder de vastgestelde bezuinigingen uitgevoerd. Rutte II besteedt hoogstens een onsje minder minder aan defensie. Het kabinet claimt dat de ‘lijn is omgebogen’. Dat is een uiterst relatief begrip.

Voor de Amerikaanse president Donald Trump is het verre van genoeg. Hij zegt zonder poespas wat een Democratische president ook zou hebben gedaan: zich afwenden van een Europa dat maar een derde van zijn eigen verdediging betaalt. De verzekeraar krijgt er genoeg van.

Kabinet geeft voorlopig niet thuis

Premier Rutte heeft in de Tweede Kamer nooit willen vastleggen wanneer het kabinet twee procent van de begroting aan defensie zal besteden. Dat zou maar ‘schijnzekerheid’ bieden, zei hij steeds.

De Kamer raakt intussen steeds geïnteresseerd in het voorbeeld van onder meer Denemarken en Noorwegen, waar coalitie- en oppositiepartijen meerjarige afspraken hebben gemaakt om een gefixeerd percentage van het bruto binnenlands product aan defensie uit te geven.

Het zou een structurele aanpak beteken, die op langere termijn goedkoper en effectiever is: met zo’n langere periode (van bijvoorbeeld zes jaar) demp je de heftige schommelingen die bij kabinetsformaties en wisselende coalities al snel optreden. We zouden hier ook zulke afspraken kunnen maken. ‘Om ons tegen onszelf te beschermen,’ zoals Kamerleden zeiden.

Nu de keuze voor de JSF, die tegenwoordig F-35 wordt genoemd, definitief is, durft de luchtmacht hardop te zeggen dat het er eigenlijk veel te weinig zullen zijn. In het Deltaplan voor Defensie, van de verenigingen van officieren en hoger burgerpersoneel bij defensie, wordt het aantal van 57 nieuwe jachtvliegtuigen genoemd. Die zijn nodig als Nederland zijn huidige en noodzakelijke taken naar behoren wil uitvoeren.

Defensie is geen keuzemenu

In dat Deltaplan wordt gezegd dat het tijd is niet meer te spreken over ‘het ambitienieveau van de Nederlandse krijgsmacht’, maar over ‘de benodigde capaciteiten voor het handhaven van de internationale rechtsorde’.

Het gaat in de huidige chaotische en op veel plekken in de wereld gewelddadige situatie niet meer om wat we interessant vinden (‘wars of choice’) maar wat, samen met bondgenoten, moet gebeuren (‘wars of necessity’).

Bij het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog had Nederland 30 onderzeeboten, en nu 4

Die logica begon door te dringen tot de vorige Tweede Kamer. Het moet blijken of de in maart gekozen nieuwe Kamer de draad oppakt en het nieuwe kabinet aanzet tot eerlijke waar op het gebied van defensie.

Uit de Voorjaarsnota van 2016, de voorbode van de begroting 2017, bleek al dat minister Hennis deze kabinetsperiode vrijwel niets heeft bereikt. Ietsje minder minder. Het kabinet-Rutte II was niet van plan nog een cent extra uit te trekken voor defensie.

De grote vraag is of Rutte III meer gaat doen dan de ergste schade van Rutte I repareren.

Het kwartje lijkt nog niet echt gevallen. Nederland doet voorlopig niets met de waarschuwing die de Navo Nederland heeft gegeven. In juli kwamen Hennis en Rutte in Warschau op rapport bij de Navo-partners. Met lege handen.

Wat wil Nederland?

Het is te hopen dat het binnenkort bij de debatten over de regeringsverklaring en de defensiebegroting serieus gaat over de internationale veiligheidssituatie. Ook dan zal het gaan over de werkelijkheid, en wat Nederland ermee doet om er qua paraatheid niet even beroerd voor te staan als in mei 1940.

Overigens had Nederland bij het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog dertig onderzeeboten, en nu vier. Die kunnen meer, maar niet zó veel meer, en ze kunnen maar op vier plekken tegelijk zijn.

Het is een drama dat de krijgsmacht zoveel aan wervingskracht heeft verloren dat allerlei vacatures, vooral de technische en hoger opgeleide, niet kunnen worden vervuld. Dat helpt krimpen. En krimpen.

Maar gebrek aan deskundig personeel en modern materieel is een groot probleem mocht Nederland besluiten wel een serieuze krijgsmacht in te brengen in Europees en Navoverband. Als we met een madeliefje in de mond achterover in het gras willen wachten op de gebeurtenissen, zijn we goed op weg.

In mijn Politiek Dagboek probeer ik achtergrond te geven bij het nieuws over politiek en democratie. Het zijn persoonlijke notities bij de actuele gang van zaken. Volgende week kan de invalshoek weer anders zijn.