‘Strangers passing in the street. By chance two separate glances meet. And I am you and what I see is me.’

Mary Gordon declameert niets minder dan In een café op Utrecht Centraal spreek ik de Canadese docent en oprichter van schoolprogramma

Naar aanleiding van mijn stuk wil ik weten: Waarom is empathie zo belangrijk voor de maatschappij? En hoe ontwikkel je het bij kinderen?

Dit past in over welke idealen we willen bereiken met opvoeding.

Wat empathie niet is

Gordon is geïrriteerd. Ik heb haar net geconfronteerd met uitspraken van een aan Yale verbonden professor die stelt dat empathie de wereld eerder slechter dan beter maakt.

Want door empathie, meent Bloom, laten mensen zich bij belangrijke beslissingen leiden door de korte in plaats van de lange termijn.

‘Je moet echt wel verstandelijk beperkt zijn om te zeggen: ‘Nee, mijn kind hoeft niet naar de tandarts omdat hij dat zo vervelend vindt’

Kiezen ze er bijvoorbeeld voor hun kinderen niet op zwemles te doen, omdat die niet van koud water houden.

Of erger: laten ze zich meeslepen in een oorlog omdat ze beelden van verminkte kinderen zien. Terwijl het dan alleen maar erger wordt.

De Canadese zucht: ‘Wat Paul Bloom eigenlijk stelt, is dat empathie je capaciteit verdringt om goede en verstandige beslissingen te nemen. Maar je moet echt wel verstandelijk beperkt zijn om te zeggen: ‘Nee, mijn kind hoeft niet naar de tandarts omdat hij dat zo vervelend vindt’.’

Wat empathie wel is

Gordon zou het liever omdraaien: empathie helpt je juist goede beslissingen te nemen. ‘Toen Barack Obama werd gevraagd naar de belangrijkste eigenschap van een rechter, zei hij: Sommige mensen vonden dat een empathische rechter geen objectief oordeel kan vellen.’

‘Maar net als Obama vind ik het belangrijk dat een rechter begrijpt waaróm mensen de fout in gaan. Dat vergroot de kans dat de rechter een maatregel zal opleggen die de kans op herhaling zo klein mogelijk maakt.’

Daarmee is Gordon nog niet van Bloom af. Hij wijst er namelijk op dat psychopaten, in tegenstelling tot wat nog weleens wordt beweerd, juist heel empathisch zijn. Het is juist omdát ze zich zo goed kunnen inleven in de ellende van een ander dat ze een ander pijn kunnen doen.

‘Bloom beschrijft eigenlijk maar een onderdeel van empathie: het vermogen je te verplaatsen in het perspectief van de ander. Ik noem dat de cognitieve component van empathie,’ zegt Gordon. ‘Het is de vaardigheid die een verkoper ook heel succesvol kan maken.’

‘Er is ook de affectieve component van empathie: het vermogen mee te voelen met een ander. In de woorden van Pink Floyd: ‘I am you and what I see is me.’ Een psychopaat kan dat niet. Die kan begrijpen hoe erg het is wat hij doet, maar niet meevoelen met zijn slachtoffer.’

Wat de maatschappij hieraan heeft

Waarom heeft de maatschappij volgens jou baat bij het ontwikkelen van dat vermogen bij kinderen?

‘Het gezin is de basis van de maatschappij. Als het niet goed zit met de relatie tussen ouders én hun kinderen, krijg je daar als maatschappij onherroepelijk mee te maken. Dan moet je allerlei instanties optuigen om mensen weer op de rails te krijgen.’

‘Wat zorgt ervoor dat ouders en kinderen een warme relatie kunnen opbouwen zodat kinderen later óók weer relaties kunnen aanknopen met anderen?’

‘Denk aan gevangenissen, denk aan de ziekenhuizen die met mensen die - vanwege de huiselijke ellende in hun kindertijd - zoveel stress hebben dat ze kampen met overgewicht, verslaving en de bijkomende long-, lever- en hartproblemen, en denk aan de jeugdzorg waar kinderen met problemen terechtkomen.’

‘Als het gezin, zoals ik stel, de basis vormt van een goed functionerende maatschappij, dan is de vraag natuurlijk: Wat zorgt ervoor dat die gezinnen goed kunnen functioneren? Wat zorgt ervoor dat ouders en kinderen een warme relatie kunnen opbouwen zodat kinderen later óók weer relaties kunnen aanknopen met anderen?’

‘Het antwoord is empathie. Het vermogen van ouders om te begrijpen waarom hun kind zich op een bepaalde manier gedraagt en te voelen wat hun kind voelt. En het vermogen om op basis van dit inzicht én hun verstand te handelen.’

Hoe het gesteld is met empathie

Hoe is het gesteld met het empathisch vermogen van mensen? Valt daar iets over te zeggen? van Sarah Konrath doet sterk vermoeden dat Amerikaanse studenten in ieder geval minder empathisch zijn geworden. En dat geldt zowel voor het cognitieve als het affectieve aspect van empathie. Het is opvallend dat die daling extra hard verliep na het jaar 2000.’

Niet echt overtuigend. Hoe zou dat dan komen?'Je kunt empathie vergelijken met een spier. We zijn ermee geboren, maar als je hem niet regelmatig traint, verslapt-ie. Empathie versterk je door tijd met anderen door te brengen en dingen met elkaar te delen. Of voor elkaar te zorgen als dat nodig is.’

‘Probleem is dat we het drukker hebben. Er is meer afleiding en we leven met onze beeldschermen een geïsoleerder bestaan. Meerdere onderzoeken laten zien dat mensen gemiddeld genomen ook minder vrienden hebben dan vroeger.’

‘Natuurlijk leggen mensen via sociale media wel contact met elkaar. Maar die relaties lijken oppervlakkiger. Het draait wel erg veel om likes en volgers. Daarbij: sociale media leiden je aandacht heel erg af. Ik zie steeds vaker ouders die turend op hun scherm achter een kinderwagen lopen bijvoorbeeld. Dan ben je niet in contact met je kind. Terwijl je kind van dat contact, die emotionele beschikbaarheid, juist empathisch wordt.

Toch lijken scholen, hier in Nederland in ieder geval, er alles aan te doen om kinderen socialer te maken. We hebben allerlei antipestprogramma’s en kanjertrainingen. Daar worden kinderen toch empathischer van?

‘Dat kan ik natuurlijk niet beoordelen zonder onderzoek. Meer in zijn algemeenheid valt mij op dat veel antipestprogramma’s gericht zijn op het bijbrengen van vaardigheden. Terwijl je ook het gevoel moet trainen.’

‘Meerdere erop dat deze aanpak werkt. Door kinderen zich te laten verplaatsen in de gevoelens van een baby en ze te leren om die verschillende emoties te benoemen - zoals gebeurt bij Roots of Empathy - herkennen ze hun eigen emoties ook sneller en wordt het makkelijker om zich te verplaatsen in het gevoel van een ander. Kinderen gaan elkaar blijvend minder pesten.’

Hoe je empathie (niet) traint

Wat zouden ouders kunnen doen om hun kinderen empathischer te maken?

‘Kinderen worden zelf empathisch als ze gedurende lange tijd merken dat er op een empathische manier op hen gereageerd wordt. En als ze merken dat hun ouders of begeleiders zich empathisch opstellen naar anderen.’

‘De babytijd is wat empathie betreft een cruciale periode. Als je net een baby hebt, is het heel belangrijk hem te laten ervaren dat je er echt voor hem bent en dat je met hem meevoelt. Je kind moet tot in zijn tenen voelen dat je hem zal troosten als hij pijn heeft of verdrietig is, dat je hem opvangt als hij dreigt te vallen, dat je hem eten geeft als hij honger heeft, dat je net zo enthousiast bent als hij als hij nieuwe ontwikkelingen doormaakt et cetera.’

‘Het basisvertrouwen dat je kinderen hiermee geeft, zorgt ervoor dat ze later veerkrachtiger worden. Ze kunnen makkelijker met tegenslagen omgaan en durven daardoor makkelijker op andere mensen af te stappen om nieuwe relaties aan te gaan. En binnen die nieuwe relaties blijven ze hun empathisch vermogen weer trainen.’

‘Zeg het, ook tegen je baby, als je chagrijnig bent en waarom’

‘Daarbij komt dat de eerste relatie die je in je leven vormt - meestal met je ouders - een blauwdruk vormt voor de relaties die je later in je leven aangaat. Is die eerste relatie fijn en veilig, dan ga je met een heel andere houding een nieuwe relatie aan dan wanneer die eerste ervaring grillig was of heel naar. Je zal minder snel geneigd zijn ook het goede in een ander te zien.’

‘Maar los van het empathisch reageren op de nood van je kind, is het gedurende de hele kindertijd belangrijk om simpelweg tijd met elkaar door te brengen: een spelletje doen, een potje voetballen in het park, samen naar school fietsen – ik vind het echt leuk dat jullie dat doen in Nederland!’

‘Wat verder belangrijk is, is dat je de emotionele intelligentie van je kind versterkt. Dat doe je door zijn, maar ook je eigen gevoel regelmatig te benoemen. Zeg het, ook tegen je baby, als je chagrijnig bent en waarom. Als kinderen hun eigen emoties begrijpen en kunnen benoemen, zien ze die ook eerder bij een ander.’

En wat kunnen ouders en andere opvoeders beter niet doen?

‘Wat je nog weleens ziet, is dat ouders op een minder empathische manier reageren als kinderen ouder worden. Een bange baby vinden we logisch, maar tegen een bang jongetje zijn we nog weleens geneigd te zeggen dat hij zich niet moet aanstellen.’

‘De boodschap die hij dan krijgt: jouw gevoelens zijn onaanvaardbaar, je kunt ze beter onderdrukken. Als dit vaak gebeurt, is de kans groot dat als dit kind volwassen is, hij niet in staat zal zijn zijn eigen angst te herkennen. Waardoor hij de angst van een ander ook weer minder goed ziet.’

‘Wat we ook nog weleens doen, is denken in clichés. In de trant van: de kindertijd is de meest zorgeloze en blije periode van je leven. Je worstelt immers niet met al die verantwoordelijkheden die je hebt als volwassene. Door op die manier te redeneren, gooi je alle kinderen met al hun verschillende gevoelens te snel op een hoop en ga je voorbij aan de individuele behoeften van een kind.’

‘Tot slot: in onze maatschappij wordt de rol die emoties spelen in ons leven zwaar onderschat. Je emoties tonen vinden we zwak. We gaan prat op onze onafhankelijkheid. Dat kan het moeilijk voor je maken als ouder om de emoties van jezelf en die van je kind te voelen, te begrijpen en te benoemen. Als je dat merkt bij jezelf is het slim om psychologische hulp in te schakelen of je wat meer te verdiepen in dit onderwerp.’

We moeten het gesprek afronden. Gordon staat op het punt om bij het Nederlands Jeugdinstituut een verhaal te gaan houden over Roots of Empathy. Ik hoop dat het haar lukt haar programma ook op Nederlandse scholen te krijgen. Want of ons empathisch vermogen nou echt minder is geworden of niet, we moeten er in ieder geval heel zuinig op zijn.

Correctie 11-12-2017: Een eerdere versie bevatte links naar gedateerde onderzoeken. Die zijn verwijderd.

Lees ook:

Tot wat voeden we eigenlijk op? Zeven jaar geleden werd ik voor het eerst geconfronteerd met mijn gebrek aan opvoedidealen. Een gemiste kans: nadenken over de vraag wat je wilt bereiken met opvoeden, vergroot de kans dat je dichter bij die idealen uitkomt. Lees het stuk hier terug Waarom veel slimme kinderen het toch niet redden op school Het Nederlandse onderwijs geeft te weinig steun aan kinderen die opgroeien in kansarme gezinnen. Zo dragen scholen bij aan de toenemende ongelijkheid in de samenleving. Dit kan pas veranderen als we het hardnekkige idee loslaten dat écht talent vanzelf wel komt bovendrijven. Lees het stuk hier terug