Voor Catalonië wordt 2018 een beslissend jaar. De roep om onafhankelijkheid die afgelopen herfst aanzwol, is na het ingrijpen door Madrid en tussentijdse verkiezingen niet verstomd.

Het ‘pro-afscheidings’-blok van de afgezette premier heeft tegen de verwachtingen in de meerderheid in het Catalaanse parlement heroverd, wat heeft geleid tot een

Tegen dit explosieve decor speelt aflevering 2 zich af van onze documentaireserie De Brug. We bezoeken het dorpje San Rafael del Río, waar 150 inwoners in Catalonië en 350 in Spanje wonen.

Zou Catalonië zich afscheiden, dan wordt de brug midden in het dorp een grenspost. Zijn de inwoners - met hun verlangens, voorkeuren en verleden - speler of speelbal in de politieke krachtmeting tussen Madrid en Barcelona?

De aflevering kun je hier terugkijken (maar dat is niet noodzakelijk om verder te lezen).

NPO

Maite dompelde zich onder in de Spaanse gemeenschap, Frank in de Catalaanse. Bekijk hier aflevering 2 van de documentaireserie De Brug op NPO Gemist.

In waar stopt - al schrijvend. Vandaag aflevering 2: San Rafael del Río.

Ha Frank,

Ik heb één souvenir uit San Rafael del Río. Het is een polsbandje, rood-geel gestreept. In het midden staat er in grote letters #JuntsSenseFronteres (#SamenZonderGrenzen). Aan de uiteinden: het blauwe logo van de Partido Popular, de Spaanse regeringspartij.

Ik kreeg dit bandje van Domingo Giner, een ronde man met dikke wenkbrauwen en vriendelijke pretogen. Hij is burgemeester van het dorp, dat door een droge rivierbedding wordt verdeeld. Eroverheen spant - wat simpele bogen en een lap asfalt waarover twee auto’s elkaar net kunnen passeren.

De droge rotsen onder de brug, dat is waar de afgelopen maanden zoveel over is gesproken. Dat is namelijk de grens tussen Catalonië en Spanje. Als Catalonië onafhankelijk zou worden, zou je op deze brug je paspoort moeten laten zien.

Eigenlijk gaat het hier om twee dorpen. Aan de Catalaanse kant van de brug, waar jij op onderzoek ging, heet het dorp El Castelo. Maar omdat de honderdvijftig mensen aan die kant van de brug geen eigen kerk hebben, zijn ze voor alle dorpsaangelegenheden - doop, communie, huwelijk, dood - aangewezen op de kerk aan de overkant van de brug. Aan de Spaanse zijde, die in de provincie Valencia ligt.

En zo vormen de pakweg driehonderdvijftig mensen aan beide zijden van die droge rivierbedding toch één gemeenschap. Een gemeenschap waarvoor burgemeester Domingo zich als geheel verantwoordelijk voelt.

Stills uit aflevering 2 van ‘De Brug’ (KRO-NCRV)
Stills uit aflevering 2 van ‘De Brug’ (KRO-NCRV)

Toen we er in oktober waren om de tweede aflevering van De Brug op te nemen, voelde het alsof ik rechtstreeks in een Spaanse arthousefilm was beland. Verstilde straten, een piepende schommel, drie ouderen die in de enige bar over voetbal praatten.

Het contrast tussen de demonstraties in Barcelona, waar honderdduizenden de straat opgingen met Catalaanse vlaggen om de onafhankelijkheid te eisen, en deze slaperige, verveelde grensstad kon niet groter.

Het is een daad, al is die nog zo klein - het is meer dan een woord

Het maakte dat ik me afvroeg welke rol deze burgemeester, deze ouderen en al die anderen die we spraken kunnen spelen op het wereldtoneel. Hebben de mensen wier levens zo gigantisch zouden veranderen door de onafhankelijkheid wel een stem? Of zijn ze slechts een speelbal, overgeleverd aan de grotere krachten van politici en tijdsgeest?

Burgemeester Domingo doet in elk geval zijn best een speler te zijn. Zijn polsbandje is een poging iets te doen om de boel bij elkaar te houden. Het is een daad, al is die nog zo klein - het is meer dan een woord.

Toen de cameraploeg en ik zijn huis verlieten, riep hij ons nog even terug op de deurmat. ‘Die bandjes, knoop ze nog maar niet om. Jullie moeten straks nog vliegen vanaf Barcelona. Ik denk dat ze die bandjes niet echt kunnen waarderen daar.’

Groeten, Maite

Hee Maite,

Over Barcelona gesproken! Ik sprak er Miquel Molina, een journalist van de krant La Vanguardia, met wie ik sinds 2002 bevriend ben. In die zorgeloze tijd begin deze eeuw ontmoetten we elkaar in een café aan de Ramblas. We dronken ijskoude daiquiri’s.

Inmiddels, vijftien jaar later, is Miquel opgeklommen tot adjunct-hoofdredacteur van een van de laatste twee Catalaanse dagbladen die weigeren partij te kiezen voor of tegen afscheiding van Spanje.

Het gaat niet goed met hem. ‘Ik ben terneergeslagen,’ appte hij vlak voor ons weerzien. ‘Ik zoek een manier om genoeg geld te verdienen om naar het noorden van Noorwegen te kunnen verhuizen. Ik heb het helemaal gehad met vlaggen, volksliederen en epische toespraken.’

Ik interviewde hem bij een kiosk op El Diagonal, waar zijn krant dagelijks in het Catalaans en Spaans te koop is. Miquel is een sporter, taai en atletisch van bouw, maar hij was dikker dan de laatste keer dat ik hem zag.

Grijs bij de slapen, zwart pak, zwarte schoenen - en thuis, zoals hij me toevertrouwde, had hij een zwarte vlag aan de muur van zijn woonkamer gehangen. Een piratenvlag. ‘De enige die ik nog respecteer.’

Miquel had het idee dat hij van een speler - als opiniemaker zag hij zichzelf zo - tot speelbal is geworden. Hij was zich rotgeschrokken van het tijdens het onwettige referendum over onafhankelijkheid op 1 oktober.

Op weg naar zijn werk had hij gezien hoe vrouwen aan hun haren werden weggesleept uit een stemlokaal. De grimmigheid van die dag omschrijft hij als ‘pre-guerra,’ letterlijk ‘vooroorlogs,’ als een opmaat tot oorlog.

Stills uit aflevering 2 van ‘De Brug’ (KRO-NCRV)
Stills uit aflevering 2 van ‘De Brug’ (KRO-NCRV)

Ik vroeg hem ook of de naar de Spaanse burgeroorlog (1936-1939) en de naoorlogse decennia van onderdrukking onder generaal Franco niet overtrokken waren. Onder diens dictatuur, die van 1939 tot zijn dood in 1975 duurde, werd de Catalaanse taal met harde hand uit het openbare leven geweerd; kinderen mochten geen Catalaanse namen meer krijgen. Maar van dit soort praktijken was in het democratische Spanje toch geen sprake?

‘Na het politiegeweld kijk ik nergens meer van op’

Nog zoiets: net als Al Jazeera wilden wij gaan filmen in het spookdorp Corbera, dat is verwoest door bommenwerpers van de franquista’s. Was dat eigenlijk wel verantwoorde journalistiek, om een verband te suggereren tussen die oorlogsmisdaad uit 1938 en de huidige poging van Madrid om de Catalanen in het gareel te houden?

‘Als je mij deze vraag had gesteld vóór het referendum [van 1 oktober, FW], had ik je uitgemaakt voor sensatiezoeker,’ zei Miquel. ‘Maar na het politiegeweld kijk ik nergens meer van op. Ineens is het niet meer ondenkbaar dat de onderdrukking van destijds terugkeert.’

Miquel gaf in deze woelige oktobermaand aan de lopende band interviews aan de buitenlandse pers. Ondertussen ontliep hij zijn beste vrienden uit angst op hoogoplopende ruzies.

Arme Miquel. Ik probeer me voor te stellen hoe dat is: niet het dagelijkse nieuws verslaan, maar plotseling te moeten ontwaken in een stad waarin je zelf onderdeel van het wereldnieuws bent geworden.

Groeten, Frank

Ha Frank,

Wat een wereld van verschil met San Rafael del Río, waar ik met Daniel, Rafaël en José espresso dronk in Bar Parada, de tl-verlichte kroeg op het dorpsplein. Tenminste, ik dronk espresso en zij dronken Estrellabier. Het was 11 uur ’s ochtends.

De drie oudere mannen zitten hier elke dag. Het nieuws, politiek, vrouwen en voetbal, het komt allemaal voorbij. Van een onafhankelijk Catalonië moesten ze niets weten, maar ‘alle meningen zijn hier welkom,’ riepen ze.

Toen ik hen vroeg wat zij vonden van de vergelijking tussen het recente politiegeweld en de tijd van Franco - die ook Miquel dus niet meer overdreven vindt - stond José op om een nieuw rondje te halen.

Daniël en Rafaël bogen naar me toe: ‘Hij is een franquista in hart en nieren,’ fluisterden ze. ‘Kijk maar naar zijn ring, hij is een echte fascist!’

Still uit aflevering 2 van ‘De Brug’ (KRO-NCRV)
Still uit aflevering 2 van ‘De Brug’ (KRO-NCRV)

Inderdaad droeg José een dikke zegelring, met daarop het wapen dat Franco als staatshoofd gebruikte. ‘Hij houdt er verdorven meningen op na, maar toch houden we van hem,’ lachte Daniel. ‘We discussiëren, respecteren elkaars mening, en zijn dan even goede vrienden.’

Dit dorp zou de frontlinie moeten zijn, dacht ik van tevoren. Aan deze grens zouden Spanjaarden en Catalanen lijnrecht tegenover elkaar moeten staan. In plaats daarvan is de scheiding tussen Catalonië en Spanje hier helemaal niet zo scherp of afgebakend als een landkaart doet vermoeden.

Daniel heeft in Catalonië gewoond en gewerkt. De kinderen van Rafaël zijn er naar de universiteit geweest. Bitle - een soort bowlen dat José in de late middagzon speelt op een veldje naast de brug - is typisch Catalaans.

Voor de buitenwereld is de grens misschien hard, maar voor de mensen hier is die fluïde

Voor de buitenwereld is de grens misschien hard, maar voor de mensen hier is die fluïde.

Ik had verwacht dat er een soort middelpuntvliedende kracht zou zijn: hoe dichter bij de grenzen, hoe sterker de nationalistische gevoelens, hoe groter de afscheidingsdrang.

Het blijkt hier precies andersom. De eigenlijk kracht is middelpuntzoekend. In het centrum van de macht - in Madrid, in Barcelona - dáár polariseren de meningen het sterkst.

En de provocatie, die komt van buitenaf. Als we ’s middags op de brug aan het filmen zijn, zien we ineens een jongen in de rivierbedding staan, die op een rots klimt om met de estalada, de Catalaanse vlag, op de foto te gaan. Hij is hier met zijn vrienden heen gereden, om op de grens een foto te maken voor zijn Facebookpagina.

‘Nu hier nog geen tanks staan - dat is leuk voor later.’

Groeten, Maite

Hee Maite,

Ik vond aan de Catalaanse kant ook één plaatselijke provocateur: Placi. Als enige in de Avenida Catalunya had zij de Catalaanse vlag van het balkon hangen.

Met haar zoon en dochter had ze op 11 september meegedaan aan de menselijke keten die zich uitstrekte over heel Catalonië, van vlak bij San Rafael tot op de kam van de Pyreneeën - 400 kilometer lang, een rij van honderdduizenden Catalanen die elkaar de handen reikten.

Natuurlijk op 11 september: ‘La Diada,’ de dag waarop in 1714 Barcelona na een lange belegering in handen viel van Franse troepen, waarna er een periode aanbrak waarin de Catalanen vanuit Madrid werden geregeerd en onderdrukt.

Still uit aflevering 2 van ‘De Brug’ (KRO-NCRV)
Still uit aflevering 2 van ‘De Brug’ (KRO-NCRV)

Placi verwees zelf naar de recentere geschiedenis: haar grootvader, een republikein, was in de Spaanse burgeroorlog vermoord door de franquista’s - niemand weet waar hij is begraven.

Verspreid over heel Spanje, en vooral in Catalonië, worden er massagraven geopend om de doden te identificeren. De pijn van toen wordt blootgelegd, wakkert dat het onafhankelijkheidsstreven niet verder aan?

De pijn van toen wordt blootgelegd, wakkert dat het onafhankelijkheidsstreven niet verder aan?

Wat ik niet begrijp: de recentste geschiedenis wordt gemakshalve vergeten. Sinds de dood van Franco (in 1975) en het herstel van de democratie (in 1982) is Spanje grondig veranderd. De Catalanen hebben vergaande autonomie, van onderdrukking is geen sprake meer. De regio is relatief rijk en welvarend, en draagt meer belasting af aan de schatkist dan

Toegegeven, dat steekt. Maar moet je dan meteen onafhankelijk worden?

Ik heb Placi voorgelegd dat ze toch gewoon haar democratische stemrecht kan inzetten, maar dat is haar niet genoeg. Een douanepost op de brug, ze zou hem verwelkomen: ‘Het zou een teken zijn dat we hebben gewonnen.’

Groeten, Frank

Ha Frank,

Jouw onbegrip voor de feitelijke argumenten van de Catalanen werd aan de Spaanse kant van de brug natuurlijk volop gedeeld. Ik bracht een ochtend door in de kapsalon van Salomé, een stevige vrouw met een strakke blonde boblijn die zo stijf gestijld was dat het bijna een pruik leek.

Even rechtlijnig was haar mening over de Catalaanse onafhankelijkheid: afscheiding zou gewoon dom zijn. ‘Er zijn keuzes van het hart en van het hoofd. De Catalaanse afscheiding heeft alleen maar met het hart te maken.’

Daarna schetste ze met veel gevoel voor internationale betrekkingen dat geen enkel Europees land de Catalaanse staat zou kunnen erkennen - uit angst om de Spanjaarden tegen de borst te stuiten, of om afscheidingsbewegingen in eigen land aan te moedigen.

‘Het zou een totaal geïsoleerde staat worden, het zou rampzalig zijn voor de economie,’ zei Salomé. ‘Er zijn nu al bedrijven die weggaan uit Catalonië.’

Stills uit aflevering 2 van ‘De Brug’ (KRO-NCRV)
Stills uit aflevering 2 van ‘De Brug’ (KRO-NCRV)

Ik vond haar pragmatisme aanstekelijk: waarom inderdaad die drang naar verandering, als niemand er beter van wordt - ook de Catalanen niet?

Of schets ik nu een te eng beeld van een ‘betere’ situatie? Zouden de Catalanen hun welvaart misschien graag inleveren voor volledige zelfbeschikking?

Ik kan me dat - gezien de grote mate van autonomie die ze de afgelopen decennia hebben genoten - moeilijk voorstellen.

Volgens Salomé - die het hele dorp natuurlijk in haar kapstoel krijgt - denkt heel San Rafael del Río er zo over. Ook Catalanen. ‘Er zijn hier misschien vier radicalen. De rest is tevreden met de eenheid.’

Soms komen die radicalen ook in haar salon. ‘Ik had van de week nog een klant die bij wijze van spreken de wapens wilde oppakken voor onafhankelijkheid,’ lacht ze.

‘Hoe verliep jullie discussie dan?,’ vroeg ik.

‘O, we hadden geen discussie, hoor,’ zei ze. ‘Als ik zulke extreme meningen hoor, zwijg ik. Het levert toch niks op. Ik wil niet dat het uit de hand loopt.’

Dit is een houding die ik keer op keer terugzag in San Rafael - bij de dorpsfeesten, in de kroeg, bij de kapper. Het is geen apathie, maar een doelbewust zwijgen. De boel actief niet op de spits drijven - want anders zou de gemeenschap als los zand uit elkaar vallen.

Groeten, Maite

Hee Maite,

Dezelfde houding kwam ik tegen aan de Catalaanse kant van de brug. Ik ontmoette er Tony, een gepensioneerde vrachtwagenchauffeur die schuin tegenover het bruggenhoofd woont. Hij stond zijn stoep te vegen, in een jagerstenue.

Zijn mantra: ‘Ik houd mijn mond.’ Niet dat hij geen mening had. Als Catalaan was hij mordicus tegen afscheiding. Hij hield er een levensfilosofie op na die hierop neerkwam: of het nou door de kat is of door de hond, gebeten word je. ‘Dieven heb je overal.’ Afscheiding zou niets oplossen.

Tony’s vrouw bleek juist voor onafhankelijkheid. ‘We krijgen al ruzie over de zender waar ik naar kijk,’ vertelde ze toen ik mocht aanschuiven aan de eettafel. ‘Ik volg de politiek, maar mijn man kan dat niet aanzien.’

Of het nou door de kat is of door de hond, gebeten word je

Ook Tony’s dochter en schoonzoon bleken fel ‘pro-independencia’ te zijn. ‘Ik ga niet eens met ze in discussie,’ mompelde Tony op een quasi-verongelijkte toon. Hij had dan ook genoeg redenen om twee keer per dag de brug over te steken om de ochtend en de namiddag door te brengen in de dorpskroeg waar jij eerder Daniël, José en Rafaël ontmoette. Ook daar verkiest hij te zwijgen als het gaat om de dreigende boedelscheiding van Catalonië en de rest van Spanje.

Toen ik zijn huis verliet, dacht ik na over de ‘zwijgende meerderheid’ waar Tony toe behoort. Aan de Catalaanse kant zijn dat de thuisblijvers, diegenen die niet meelopen in de demonstraties, geen menselijke ketens vormen en geen selfies-met-vlag posten op hun Facebookpagina. Worden zij genegeerd door media als de onze? Zijn het altijd de luidruchtigsten die de koers van de geschiedenis bepalen?

In ieder geval hebben media de ingebouwde neiging de tegenstelling uit te vergroten: natuurlijk stap ik af op Placi omdat zij de vlag van de onafhankelijkheid van haar balkon heeft hangen.

Gelukkig hebben we ook jouw kapster met haar pruik en mijn Tony aan het woord gelaten. Toch vrees ik dat redelijke en nuchtere mensen in zo’n hoogoplopend conflict als dit eenvoudig overschreeuwd worden.

Groeten, Frank

Ha Frank,

Eén manier om de schreeuwers het hoofd te bieden, is door op zoek te gaan naar daden. Geen provocaties, maar échte, concrete zetten op het speelbord van de geschiedenis.

In dat kader was ik onder de indruk van burgemeester Domingo. Niet door zijn polsbandje, maar door zijn pogingen samen te werken met ambtgenoten en bestuurders in Catalonië.

Al jaren probeert hij het voor elkaar te krijgen om naast de huidige brug in zijn dorp een nieuwe voetgangersbrug aan te leggen.

Want de huidige brug is eigenlijk te smal voor de vele vrachtwagentjes die eroverheen rijden om de winkeltjes in de regio te bevoorraden. Voetgangers moeten het doen met een stoepje waar niet eens een kinderwagen overheen kan.

Stills uit aflevering 2 van ‘De Brug’ (KRO-NCRV)
Stills uit aflevering 2 van ‘De Brug’ (KRO-NCRV)

Hoe symbolisch: een voetgangersbrug. Geen doorgaande weg voor brullende bestelbussen, maar een verbinding voor iedereen. Een brug met als enige doel de inwoners van de twee oevers dichter bij elkaar te brengen.

De uitvoering is een politieke slangenkuil. Domingo’s ogen lijken iets dieper te gaan liggen als hij erover spreekt. De brug ligt namelijk in een stuk niemandsland tussen de provincies Catalonië en Valencia. Geen enkele provincie wil voor onderhoud betalen, laat staan voor een nieuwe brug.

Maar Domingo geeft niet op - en ploetert koppig in tegen de krachten die zijn dorp uit elkaar proberen te drijven.

Groeten, Maite

Hee Maite,

Ik zit nog steeds na te denken over de uitslag van de Catalaanse parlementsverkiezingen van 21 december.

Ze waren afgekondigd nadat de Spaanse regering de Catalaanse overheid had afgezet, de felste separatisten in de cel had gegooid en Catalonië onder curatele had gesteld - dit alles na het kortstondige uitroepen van de onafhankelijkheid eind oktober.

Maar tegen de hoop en verwachting van Madrid in, heeft het blok partijen vóór afscheiding de meerderheid in het parlement heroverd. Mede vanwege een wegingssysteem dat het platteland bevoordeelt ten opzicht van de stedelijke gebieden: juist op het platteland bleek het sentiment voor een Alleingang het grootst.

Heeft de zwijgende meerderheid nu gesproken?

Miquel Molina voorspelt via WhatsApp dat het nog zeker een halfjaar gaat duren voordat er een nieuwe regering zit. De angel is niet uit het conflict gehaald.

Gelooft u dat Catalonië zich binnen twee jaar van de rest van Spanje afsplitst? En dan over twee jaar terugkomen: kijken of er een slagboom staat

De tactiek van de Spaanse regering zal gaan veranderen, ze stuurt nu aan op gemodder, geharrewar, in de hoop dat de independista’s het momentum uiteindelijk verliezen. Zijn krant vraagt nu om rust en redelijkheid, ja letterlijk ‘om het bouwen van bruggen van dialoog.’

Toen ik Miquel sprak in de week voor het uitroepen van de Catalaanse onafhankelijkheid, klonk hij somberder. ‘Veel mensen voelen zich als de passagiers van die German Wings-vlucht die in 2016 is gecrasht in de Alpen... Wat je ook doet - bonken op de deur naar de cockpit, er met een bijl op inhakken - er wordt niet geluisterd.’

Nu heeft iederéén zich uitgesproken, de opkomst van de verkiezingen was bijna 90 procent. Maar wat gaat er met die stemmenmacht gebeuren? Er is een nieuwe patstelling ontstaan. Ik geloof zelf dat het maatschappelijke proces een black box is: bijsturing komt eerder van ‘de factor onvoorzien’ dan door wijs menselijk ingrijpen.

Misschien hadden we een kleine enquête moeten houden op de brug van San Rafael del Río: Gelooft u dat Catalonië zich binnen twee jaar van de rest van Spanje afsplitst? En dan over twee jaar terugkomen: kijken of er een slagboom staat.

Groeten, Frank

Ben je na het lezen van deze brieven nieuwsgierig naar de aflevering? Die kun je hier terugkijken.

Wil je op de hoogte blijven van dit project? Dat kan! Schrijf je in voor mijn tweewekelijkse nieuwsbrief, en volg zo alle uitzendingen, artikelen en discussies. Meld je hier aan.

Eerder in Brieven over de Brug

Segregatie, in deze stad werkt het prima In de stad Mostar zijn miljoenen gestopt in verzoening: de Kroatische en Bosnische inwoners moesten na de oorlog verenigd worden. Nog steeds leven de twee stadshelften gescheiden. Is dat erg? Aflevering 1 van Brieven over de Brug. Lees onze eerste briefwisseling hier terug

Benieuwd welke bruggen we nog meer bezoeken? In dit artikel blikken we alvast vooruit op het hele project. Lees hier ons verhaal terug

De making off aflevering 2 van De Brug In deze nieuwsbrief vertel ik hoe we aflevering 2 van De Brug hebben gefilmd in San Rafaël del Rio. Met foto's van achter de schermen. Lees mijn nieuwsbrief hier terug