De uitslag van het referendum is een buitenkans voor het kabinet

Dat hadden ze niet verwacht. Die kiezers doen toch maar. Na wekenlange discussie stemt een kleine meerderheid tegen de wet op de inlichtingen- en veiligheidsdiensten (Wiv). Dat was niet voorspeld en niet gewenst. Wat nu?

De coalitie wilde van het raadgevend referendum af omdat de mensen toch ‘altijd’ tegen stemmen. Vervolgens kwam er nog een laatste referendum en zag het er lang naar uit dat een meerderheid vóór de spionnenwet zou stemmen. In de eindsprint wonnen de tegenstanders.

Opnieuw heeft Den Haag de emoties onderschat

Opnieuw heeft een kabinet de emotie bij de bevolking onderschat. Het is een ingewikkeld onderwerp, maar wel een waar de bevolking van dit land over gaat. Iedereen die de moeite nam zich een kwartier, een uur of een dag in te lezen, kon zich een mening vormen.

Hoe die krappe ‘tegen’-meerderheid is samengesteld wordt misschien duidelijk uit opinieonderzoek. Maar het lijkt geen wilde gedachte om te veronderstellen dat het leeggeboorde Noorden massaal tegenstemde uit wantrouwen tegen alles wat uit Den Haag komt. Misschien gemengd met gewone bezwaren tegen de privacygaranties in de wet en een protest tegen de afschaffing van het referendum.

Dat zal ook gelden voor de bevolking van de grote steden Rotterdam, Den Haag en Utrecht en middelgrote steden als Deventer, Almere, Arnhem en Amersfoort. Die heeft zich in meerderheid niet laten overtuigen door de wat bangmakende ingestudeerde spreekpunten van AIVD, kabinet en coalitiefractievoorzitters. Er zaten te veel simplificaties en halve juistheden in. Men rekende buiten het denkende deel van het volk dat zich geen internetfabels laat aansmeren.

Sybrand Buma wil de wet nu ‘niet moeilijker’ maken door rekening te houden met alle bezwaren. Zo lijkt het of hij zich niet heeft verdiept in alle kritiek

De eerste reacties wezen er niet op dat de coalitie serieus rekening had gehouden met een afwijzing. CDA-voorman Sybrand Buma wilde de wet nu ‘niet moeilijker’ maken door rekening te houden met de bezwaren. Dat suggereert dat hij zich niet echt heeft verdiept in de kritiek van allerlei deskundigen.

Kees Verhoeven, D66-woordvoerder in de Tweede Kamer, probeerde de tegenstem eerst weg te goochelen door te wijzen op de blanco stemmen, waardoor ‘tegen’ geen meerderheid had. De Kiesraad zette die lezing van de referendumwet snel recht: blanco telt mee voor de opkomst, maar meeste geldige stemmen gelden voor de meerderheid.

Minister Ollongren (Binnenlandse Zaken) wacht met commentaar namens het kabinet tot de officiële uitslag binnen is op 29 maart. Zij wilde daags na het referendum wel zeggen: ‘De tegenstemmers hebben een signaal afgegeven. Dat betekent dat het kabinet met die tegenstem aan de slag moet bij het wegen wat deze uitslag nu precies betekent.’

Een democratisch dilemma

Het kabinet zit nu met een politiek en democratisch dilemma. De Wiv zou op 1 mei worden ingevoerd. Dat kan met een pennenstreek worden uitgesteld. Dat is niet wat de AIVD en de militaire collega’s bij de MIVD willen. En ook niet waar de coalitie op mikte. Het kabinet mag gewoon zeggen: bedankt, kiezers, voor uw raad. Alles afwegend geven we onszelf gelijk en voeren de wet in volgens plan.

Maar anders dan bij het Oekraïnereferendum kan het kabinet niet doen alsof het referenduminstrument gekaapt is door tegenstanders van de EU of mensen met een ander oneigenlijk doel. Dit Wiv-referendum is aangevraagd door mensen die best inzagen dat de bestaande wet op onderdelen verouderd is maar niet tevreden waren met de garanties voor de burgerrechten in de nieuwe.

Lokale D66-kandidaten bevestigen plaatselijk last te hebben gehad van de dubbele draai van hun partij

Politiek is het vooral een lastige puzzel dat D66 een pak slaag heeft gekregen bij de gemeenteraadsverkiezingen. Lokale D66-kandidaten bevestigen plaatselijk last te hebben gehad van de dubbele draai van de partij op nationaal niveau: de referendumpartij die instemt met de afschaffing van het referendum, die een eigen minister met dit haastklusje opzadelt en dan ook nog eens een 180 graden-draai maakt over de inhoud van het laatste referendum.

In Haagse termen is de coalitie hierdoor verzwakt. Regeren met Rutte kost altijd zetels voor de partners bij volgende verkiezingen. Hier is ook sprake van een specifiek D66-probleem. Dat wordt daarmee een coalitieprobleem, want de uiterst krappe meerderheid verliest gezagpunten.

Tijd voor een meesterzet

Daarom, en ook uit democratisch oogpunt, zou het kabinet-Rutte III diep kunnen ademhalen en een meesterzet doen.

Stel dat Rutte zou zeggen: ‘We zijn tegen het referendum in deze vorm. Maar we hebben gemerkt dat zelfs dit referendum, dat gaat over een ingewikkeld onderwerp als de Wiv, flink wat discussie losmaakt. Dat is waardevol in een open democratische rechtsstaat, zeker als het gaat om de geheime diensten die op grote schaal burgerrechten aantasten ter bescherming van burgers in een gevaarlijke wereld.’

‘Daarom gaan we met spoed werken aan een beter referendum. Wij denken aan een correctief bindend wetgevingsreferendum, zoals voorgesteld door onder meer de Commissie-Biesheuvel en de Nationale Conventie.’

‘Voorts hebben wij besloten de kritiek van de tegenstemmers ter harte te nemen en voorstellen voor te bereiden om de wet op een aantal punten te verbeteren. We wachten niet op de evaluatie binnen twee jaar zoals in het regeerakkoord is afgesproken, maar beginnen direct te werken aan een aantal grotere en kleinere verbeteringen in toezicht, de reikwijdte van de bevoegdheden, de bewaartermijn van grote hoeveelheden gegevens en de overdracht van zulke gegevens aan buitenlandse diensten. De Kamer kan wetsontwerpen daaromtrent tegemoetzien.’

Het kabinet zou vriend en vijand verrassen en veel draagvlak winnen

Het kabinet zou vriend en vijand verrassen en veel draagvlak winnen, die de discussie over veiligheid en privacy ver overstijgen. Een kabinet dat kan luisteren, bijsturen en koers houden geeft de kiezers, die gisteren een grotere opkomst lieten zien dan vier jaar geleden, wat zij verdienen: zij worden serieus genomen. Een win-winmogelijkheid.

Het werk van de Staatscommissie Parlementair Stelsel wordt er lichter van. Oplossingen voor veronderstelde mankementen van onze vertegenwoordigende democratie schuilen vaak in de praktijk van politiek en bestuur. Niet in het stelsel.

Lees verder:

Wat je stem wel en niet zegt bij het referendum Het referendum op 21 maart gaat over de behoorlijk ingewikkelde wet op de inlichtingen- en veiligheidsdiensten, maar ook over onvrede en het nut van het referendum zelf. Dat maakt het een onoverzichtelijke volksraadpleging. In dit Politiek Dagboek een poging tot verheldering. Lees het verhaal van Marc hier terug