‘Haren zou de puinhoop zijn die de stad Groningen voor zijn redding nodig heeft: dat is de moeder van alle leugens, waaraan alle andere zijn ontsproten. Maar het is juist andersom: Groningen is de puinhoop die voor zijn redding iets aan Haren denkt te hebben.’

Frank Ankersmit is oprecht verontwaardigd over hoe volgens hem de provincie Groningen jarenlang argumenten heeft verzonnen om de gemeente Haren in te lijven bij de stad Groningen.

Dat is niet zijn dagelijks werk. Hij speurt al een leven lang naar vormen van democratie die de burger goed vertegenwoordigen. Als hoogleraar geschiedfilosofie en politieke filosofie van de democratie. Als emeritus hoogleraar publiceerde hij kort geleden over de uitputting van het Nederlandse en Europese politieke systeem.

Onjuiste en onware gronden

Maar hij windt zich er ook over op dat de gevestigde partijen zijn woongemeente Haren van de kaart vegen en willen laten opgaan in de tien keer grotere stad Groningen. Volgens Ankersmit op onjuiste en onware gronden.

Minister Kajsa Ollongren (Binnenlandse Zaken) lijkt vooralsnog geheel af te gaan op de voorstelling van zaken die de provincie Groningen geeft: Haren zou financieel op omvallen staan, en bijvoorbeeld niet in staat zijn alle zorgtaken uit te voeren die door decentralisaties van het kabinet-Rutte II bij gemeenten zijn terechtgekomen.

Driekwart van de Harense bevolking de herindeling. Het is binnenkort aan om dit oordeel te respecteren of naast zich neer te leggen. Dinsdag bespreekt de Kamer de fusie, tegelijk met elf andere gemeentelijke herindelingen, die volgend jaar hun beslag moeten krijgen.

Bij de in Haren kregen de partijen die tegen een fusie waren tweemaal zoveel stemmen als de voorstanders. Ook bij de laatste verkiezingen voor de Provinciale Staten kwamen de tegenstanders van de fusie sterker tevoorschijn.

Waarom wil de provincie Groningen zo graag dat Haren opgaat in de stad Groningen?
‘Officieel is de argumentatie dat Haren bestuurlijk en financieel een puinhoop is en dat alleen met een fusie alles kan komen. Een economisch onderzoeksinstituut als het heeft al aangetoond dat deze voorstelling van zaken onjuist is. Net als het gemeentebestuur van Haren.’

‘Het enige groen in de zogenaamde "groene" gemeente Haren is het gras tussen de stoeptegels, beweerde de provincie’

‘De provincie kan die stelling alleen met feitelijke onjuistheden en insinuaties op de been houden. Ze zei bijvoorbeeld: ‘Het enige groen in de zogenaamde "groene" gemeente Haren is het gras tussen de stoeptegels.’ Het Burgercomité Haren heeft daarom tegen de provincie ingediend wegens valsheid in geschrifte.’

‘Verder speelt mee dat de gemeente Groningen, gesteund door de provincie, per se de vijfde gemeente van Nederland wil worden – wat volgens de wetgever niet eens een doel is van gemeentelijke herindeling. Waarom dat noodzakelijk is, wordt nooit uitgelegd. En evenmin waarom door de simpele verlegging van gemeentegrenzen ineens een heel andere economische realiteit zou ontstaan. Zat de wereld maar zo eenvoudig in elkaar!’

Voodoo economics

‘Het zijn het soort onbewezen stellingen waarop veel van de voodoo economics van bestuurlijk Nederland is gebaseerd. Het idee is steeds: maak iets zo groot mogelijk, dan wordt het geheel vanzelf iets prachtigs. Denk aan Schiphol. Dat het overgrote deel van de reizigers dat daar aankomt meteen weer naar elders doorreist, en hier dus vooral bijdraagt aan meer lawaai en luchtvervuiling, mag de pret niet drukken.’

‘Het idee is steeds: maak iets zo groot mogelijk, dan wordt het geheel vanzelf iets prachtigs’

‘Het plan van de fusie van Groningen en Haren is een oud plan van commissaris van de Koning Twee overwegingen speelden daarbij een rol. In de eerste plaats is Van den Berg altijd de socialist gebleven die hij in zijn marxistische tijd al was. Het idee dat Haren zijn welvaart zou inbrengen in het gemiddeld minder welvarende Groningen, trok hem daarom sowieso al aan.’

‘Verder begon in de laatste jaren van zijn commissariaat van de Koning de financiële ramp van de gemeente Groningen zich al af te tekenen en iedere kunstgreep om daar verbetering in aan te brengen was welkom. Zelfs wanneer het iedereen duidelijk was dat het daarbij zou gaan om een druppel op een gloeiende plaat.’

Wat deed de provincie om haar zaak kracht bij te zetten?
‘De provincie heeft, in strijd met haar eigen besluit dat geen enkele gemeente onvrijwillig zou worden heringedeeld, Haren gedwongen tot samenvoeging met Groningen en Ten Boer. De provincie wist dat de gemeenteraad en de bevolking van Haren in ruime meerderheid tegen waren.’

‘Om de minister en het parlement te overtuigen dat die herindeling nodig was, liet ze allerlei rapporten opstellen die aannemelijk moesten maken dat Haren als zelfstandige gemeente de belangen van haar burgers niet naar behoren kon dienen. Haren zou op het randje van het faillissement verkeren en onvoldoende bestuurskracht hebben.’

Het eigen gelijk

‘Het gemeentebestuur, professor Maarten Allers van het COELO en het Burgercomité Haren hebben die argumenten mede op basis van een door de gemeente met instemming van de provincie gemaakt verbeterplan. Zij waren feitelijk onhoudbaar.’

‘Toch heeft de provincie vastgehouden aan haar eigen gelijk, in de overtuiging dat als je iets maar vaak genoeg zegt, de leden van Provinciale Staten, de minister, de Tweede en Eerste Kamer en de media gaan geloven dat het klopt.’

Zijn daarbij wettelijke of andere normen overtreden?
‘Ja, stelselmatig. De provincie trok zich niets aan van de algemene beginselen van behoorlijk bestuur, zoals die staan in de Algemene wet bestuursrecht, en de beleidsregels voor gemeentelijke herindeling. Ze meende zich dit machtsmisbruik te kunnen permitteren omdat geen enkele rechter bevoegd is een provincie tijdens een herindelingsprocedure te corrigeren. Dit heeft de uitgemaakt.’

‘Alleen de regering en het parlement kunnen achteraf controleren of een provincie correct heeft gehandeld. Maar als de minister van Binnenlandse Zaken helemaal vaart op wat de provincie aangeeft, komt er van die controle niets terecht.’

‘De sombere conclusie is dat in Nederland de burgers hun gemeente kan worden ontnomen zonder enige vorm van rechtsbescherming’

‘Ik trek hieruit de sombere conclusie dat in Nederland aan de betrokken burgers zonder enige vorm van rechtsbescherming hun gemeente ontnomen kan worden. En dat terwijl die burgers volgens de Leidse staatkundige Wim Voermans en zijn collega, de historicus Geerten Waling, van hun gemeente.’

‘Terecht riep staatsrechtgeleerde Douwe Jan Elzinga vorig jaar op tot een aanzienlijke versterking van de rechtsbescherming van gemeenten, omdat nu dreigt te ontstaan waarin gemeenten zonder zeggenschap in hun bestaan worden bedreigd.

Heeft de minister in haar voorstel aan de Kamer onjuistheden van de provincie overgenomen?
‘Ja. Het is overduidelijk dat minister Kajsa Ollongren, net als haar voorganger, de Tweede Kamer onjuist heeft geïnformeerd, afgaand op de informatie van de provincie Groningen. Dat beiden dit deden, ondanks alle waarschuwingen vanuit Haren, vind ik schokkend. Als de Tweede Kamer dit laat passeren, is geen enkele gemeente haar bestaan meer zeker. Dan verliest de democratische rechtsstaat zijn betekenis.’

‘Ik spring uit mijn vel van deze gang van zaken’

‘Het wetsvoorstel dat minister Ronald Plasterk indiende voor de fusie van Groningen en Haren was gebaseerd op de voorstelling van zaken van de provincie. De Tweede Kamer heeft minister Ollongren vorige maand kritische vragen gesteld over het door haar overgenomen wetsvoorstel. En wie heeft haar antwoorden op die vragen voorbereid? Driemaal raden: de provincie Groningen! Die mag dus optreden als de slager die zijn eigen vlees keurt.’

‘Daar zijn ze in de Provinciale Staten van Groningen ook achter gekomen en die hebben de daarover aan de tand willen voelen. De reactie: we reageren pas na het Kamerbesluit over de fusie – als er dus niets meer is terug te draaien, tenzij de Senaat de fusiewet afwijst. Ik spring uit mijn vel van deze gang van zaken.’

‘Dit roept de vraag op wat dan nog de eigen controlerende en besluitvormende rol van de wetgever is. Wijzig dan de Grondwet en andere wetten zo dat in het vervolg provincies de gemeentelijke indeling van Nederland bepalen. Maar zolang dat niet is gebeurd, mag van regering en parlement worden verwacht dat zij zonder vooringenomenheid of partijdigheid de voorstellen van provincies zorgvuldig beoordelen.’

Bij de meeste herindelingen is het centrale argument: grotere gemeenten hebben meer bestuurlijke kracht om hun steeds zwaardere taken naar behoren uit te oefenen. Dat klinkt toch logisch.
‘Bestuurskracht is een relatief begrip. Het gaat om het vermogen de huidige en toekomstige wettelijke taken en maatschappelijke opgaven van de betrokken gemeente aan te kunnen. In grotere, veelal stedelijke gemeenten zijn die taken doorgaans diverser, zwaarder of complexer dan in kleinere, veelal landelijke gemeenten. Daarom mag er niet van worden uitgegaan dat groter altijd beter is.’

‘Integendeel: naarmate een gemeentebestuur op grotere afstand komt te staan van de burgers, neemt de bestuurlijke kracht juist af en vermindert de betrokkenheid van de burgers bij de lokale politiek. Ook Voermans en Waling waarschuwen hiervoor.’

Groningen diep in de problemen

‘Overigens, het geval-Haren bewijst al de onjuistheid van die gedachte: Groningen is tien maal zo groot als Haren maar zit diep in de problemen, terwijl Haren zich uitstekend kan redden en de toekomst met vertrouwen als zelfstandige gemeente tegemoet kan zien.’

‘Geen bestuurskundige gelooft nog in het idee dat grote gemeenten beter worden bestuurd dan kleinere gemeenten. Bovendien: als Haren al zou moeten opschalen, dan is samengaan met de eveneens landelijke gemeente Tynaarlo (32.500 inwoners) veel verstandiger. Beide gemeenten zijn sterk vergelijkbaar.’

Past gedwongen herindeling van gemeenten binnen ons democratisch stelsel?
‘Dat is eigenlijk de kernvraag en waardoor alles wat zich hier nu afspeelt in feite een veel wijdere strekking en betekenis heeft. Ik heb hier dingen gezien waarvan ik het bestaan nooit vermoed had. Waarom worden die gemeentelijke herindelingen veelal tegen de zin van de bevolking doorgedrukt, terwijl dat de mantra van van grotere gemeenten een mythe is?’

‘Ik denk dat het zo zit: onder Rutte II vond de grote decentraliseringsoperatie plaats. Allerlei taken werden overgeheveld van het Rijk naar de gemeente. Het bestuurlijke zwaartepunt van ons land verschoof daarmee een eindje van Den Haag richting gemeenten. Wie de macht heeft, geeft die ongaarne uit handen. Vandaar dat de grote partijen die in Den Haag de dienst uitmaken er veel aan gelegen is hun greep op de gemeenten te behouden en, waar mogelijk, uit te breiden.’

‘Nu hebben ze daar een gemeenschappelijke vijand: de lokale partijen. De gemeenteraadsverkiezingen van 21 maart toonden dat het ‘partijkartel’ het gevaar van de lokale partijen Dus hoe dat gevaar te bezweren? Door gemeentelijke schaalvergroting. Want dan neemt de bedreiging door lokale partijen af, was de gedachte. Rotterdam en de overwinning van de lokalo’s in Den Haag, toont dat het ingewikkelder ligt.’

‘Het belang hiervan stijgt uit boven de thematiek van de gemeentelijke herindelingen. Je ziet dat de oude politieke partijen het belang van de burger ondergeschikt maken aan hun eigen belang, aan hun overleving.’

Een politieke partij zonder politieke ideologie is als een auto waaruit de motor is verwijderd

‘Door de dood van de politieke ideologie zijn de politieke partijen in wezen overbodig geworden. Een politieke partij zonder politieke ideologie is als een auto waaruit men de motor verwijderde. Alleen met oneigenlijke kunstgrepen is de politieke partij dan nog in leven te houden – maar die moet dan wel, als een vampier, leven van het bloed van wat nog wel gezond is in onze politieke orde.’

‘Wat je hier in Haren ziet, illustreert op kleine schaal het veel grotere proces van de transformatie van de rol van de oude politieke partij in onze politieke orde. Een kleine anderhalve eeuw was de politieke partij het onmisbare instrument om het algemeen belang te articuleren en tot gids te zijn in de politieke besluitvorming. Nu dient de politieke partij nog slechts het benauwde eigenbelang van haar eigen overleven – ja, zelfs als dat en samenleving.

Oligarchisering

Zo zie je hoe in de recente ontwikkeling van de politieke partij zich ook die tendens tot voordoet die zich in het domein van de economie en in de verhouding tussen arm en rijk al eerder aankondigde. Wat banken en bankiers zijn in de economie, zijn politieke partijen in het politieke domein: beide dienen niet meer het algemeen belang, maar het eigen belang.’

‘Zoals Voermans en Waling constateerden, is het er bij gemeentelijke herindelingen nergens zo woest aan toegegaan als in het geval van Haren – afgezien misschien van de tussentijds gestaakte

‘Wanneer de Tweede Kamer door de vingers ziet wat hier is misgegaan, is er geen houden meer aan. Dan zal iedere provincie het voorbeeld-Haren kunnen aangrijpen als precedent om eigenmachtig en onrechtmatig optreden te rechtvaardigen. Niet alleen de toekomst van Haren staat dus bij het Kamerdebat volgende week op het spel, maar die van alle Nederlandse gemeenten die voor herindeling in aanmerking komen, nu of in de toekomst. Een ernstige ondermijning van de lokale democratie.’

Meer lezen?

‘De gemeenteraad is de baas, en dat moet vooral zo blijven’ Landelijke politici kijken soms vol dedain naar de gemeentepolitiek: stroperig, vol persoonlijke vetes en daarmee een obstakel voor efficiënt bestuur. Niets is minder waar, vinden onderzoekers Wim Voermans en Geerten Waling. Het is juist de spil van de democratie. Lees het verhaal van Lex hier terug Hoe gemeenten hun geld krijgen (en hoe weinig ze er eigenlijk over te zeggen hebben) Gemeentefinanciën zijn zo ingewikkeld dat maar een handjevol mensen precies weet hoe het zit. Eén ding is zeker: de bestemming van veel geld ligt al vast. Maar wie controleert die stromen? En hoeveel invloed heeft de gemeenteraad nog op de begroting? Een explainer. Lees het verhaal van Marc hier terug