/dc-useruploads-images/a64e7d7b05b34185afe055b51fc874ef.png)
Eens houdt het leven op aarde op. De aarde zelf houdt op. Als niet door ons dan wel door de zon die met de jaren steeds heter wordt. In een miljard jaar tijd verdampt ze de oceanen en verzengt ze het land. Uiteindelijk verzwelgt ze zelfs het droge brokje rots dat nog rest.
Maar stel, de mens is inmiddels ruimtereiziger. We verlaten ons zonnestelsel voor gastvrije planeten elders, in zo’n schreeuwerig vormgegeven Ark van Musk. Met aan boord: mensen, een hoop robots en bovenal, een enorme DNA-databank vol weefsel van alles dat ooit op aarde rondkroop.
Aan ons om moeder natuur te reconstrueren op de nieuwe thuisplaneet.
We beginnen vol goede moed, maar snel komt de realisatie dat we er met DNA alleen niet zijn. Veel opgekweekte beestjes, hoewel volgroeid, liggen hulpeloos en lethargisch in de velden, in staat tot weinig. Grote paniek. Waarom doen ze het niet?
En dan rijst de vraag: heeft iemand toevallig de cultuur van deze dieren opgetekend?
Je bent niet zomaar een bultrug
Bij mensen is het zo evident. Als niemand een kind leert praten – laat staan lezen, schrijven, of socialemedia-etiquette – groeit het op tot een diep beschadigd mens. Niet in staat om mee te doen met de rest, om zich te handhaven. Niet ‘normaal’.
Al deze kennis waar je niet mee geboren wordt, die niet in je DNA zit, maar die je leert van anderen; dat is cultuur, zeggen biologen. En: veel beesten hebben dit ook.
Maar als dieren inderdaad cultuur hebben en informatie doorgeven binnen hun populaties, is zo’n Ark van Musk dan niet gedoemd te mislukken?
Gaat er dan niet méér verloren bij het uitsterven van diersoorten dan alleen weefsel vol unieke DNA-moleculen? Namelijk de ‘culturele kennis’ van een diersoort. En kunnen beesten daar wel buiten? Want wie leert een terug uit de dood gebrachte bultrug nog hoe-ie bultrug moet zijn?
Enter Luke Rendell, een van ’s werelds toonaangevendste walvisbiologen en co-auteur van het zeer complete en goed geschreven boek The cultural lives of whales and dolphins (2015).
Hierin betoogt hij onder andere dat walvissen tientallen miljoenen jaren lang de meest geavanceerde culturen op aarde hadden, tot de opkomst van de moderne mens. (Bruinvissen, dolfijnen, orka’s en bultruggen behoren allemaal tot de orde ‘walvissen’ zoals mensen en chimpansees tot de orde ‘primaten’.)
Rendell doet al decennia onderzoek naar walvisdialecten in zang en hoe culturele kennis zich verspreidt in wilde populaties. Na een weekend papegaaiduikers kijken op het Isle of May, sprak ik hem in zijn werkkamer op de Universiteit van St Andrews in Schotland. Ik was in de buurt.
Walviscultuur, hoe ziet dat eruit?
‘Er zijn orka’s in Antarctica die weten hoe je met gecoördineerde zwembewegingen vloedgolven maakt die een volwassen zeehond zo hop, van zijn ijsschots spoelen. Ligt-ie eenmaal in het water dan verscheuren ze hem.’
‘Elke populatie heeft informatie in z’n genen, maar bij sommige groepen dieren zit er óók informatie in de breinen’
‘Er zijn dolfijnen in het Australische Shark Bay die zeesponzen op hun snuit prikken en inzetten als harnas. Als ze dan de zeebodem omwoelen op zoek naar vis blijft hun neus verschoond van scherpe stenen en giftig koraal – een lifehack die nu sowieso al drie generaties wordt doorgegeven van moeder op dochter.’
‘Er zijn walvissen die vissen begoochelen met bubbelschermen, er zijn dolfijnen die vissen vangen in moddercirkels. Het idee is: elke populatie heeft informatie in z’n genen, maar bij sommige groepen dieren zit er óók informatie in de breinen. Jachttechnieken, migratieroutes, geschikte visplekken, versiertrucs, van alles – kennis die van dier naar dier stroomt.’
Cultuur dus.
‘Die kennisstroom noemen biologen als ik ‘cultuur’. En beesten als mens en walvis zijn niet compleet zonder.’
Schreeuwen in dialect
Hoe weet je dat bepaalde gedragingen cultureel zijn, en niet toch genetisch voorgeprogrammeerd?
‘Het sterkste en duidelijkste bewijs voor walviscultuur zijn hun vocalisaties. Laat een
hydrofoon
te water en je hoort het geschreeuw van orka’s, het geroffel van blauwe vinvissen of de luide, bijna alom aanwezige kliks van de potvis.’
‘Geluid is het beste vehikel om mee te communiceren over enorme afstanden binnen een oceaan, of om een beeld mee te vormen van de omgeving: echolocatie. Ongeveer alle zintuigen – smaak, reuk, zicht – werken slechter onder water dan op land. Het gehoor is de grote uitzondering. Geluid beweegt wel vier keer sneller door water dan door lucht, en belangrijker nog: geluid wordt in water minder verzwakt.’
‘Daarom zijn walvissen geluid in gaan zetten voor van alles.’
‘Zoals voor paringsrituelen, uiteraard. Elke bultrugman zingt hetzelfde lied. Mogelijk brengt dat haar in de stemming. En dit lied kent evoluerende patronen en ritmes waardoor het per jaar weer anders klinken kan – terwijl een bultrugleven toch vijftig jaar duurt. Hier is maar één verklaring voor: cultuur.’
‘Door wetenschappers als ikzelf en collega Ellen Garland is eindeloos vaak naar walviszang geluisterd. Nu weten we dat elke populatie bultruggen ook nog in een ander dialect zingt.’
‘Bultruggen hebben zelfs culturele revoluties gekend. Bijvoorbeeld toen migrerende populaties links en rechts van Australië per ongeluk met elkaar in aanraking kwamen, waarna de bultruggen in het oosten van de ene op de andere dag hun eigen lied lieten varen en verder gingen met de westelijke melodie.’
‘Dat is wel vergeleken met het moment dat The Beatles in 1964 de Atlantische Oceaan overstaken en de muziek in Noord-Amerika voorgoed veranderden!’
Waarom Willy niet free kon zijn
Waarom is een walvis niet ‘af’ zonder zijn cultuur?
‘Je kent misschien de Hollywoodblockbuster Free Willy (1993)? Een halfzacht verhaal over een jongen die een orka redt uit een attractiepark.’
‘In werkelijkheid bleef Willy – verzorgers noemden hem ‘Keiko’ – na zijn filmavontuur achter in een attractiepark in Mexico, honderden kilometers van zee, met een handjevol dolfijnen als gezelschap.’
‘Keiko werd op 2-jarige leeftijd gevangen nabij IJsland in 1979, en zwom sindsdien rond in kleine waterbakken. Maar na het succes van de film werd een campagne op touw gezet om ook de échte Willy te bevrijden.’
‘Er was een miljoenenbudget voor beschikbaar. Bizar veel in vergelijking met waar de walviswetenschap het mee moet doen. Maar goed, Keiko werd terug naar IJsland gevlogen om daar in een afgezet stuk zee een jarenlange training te doorlopen om daarna zelfstandig verder te kunnen in de grote oceaan.’
‘Keiko had niks met wilde orka’s, zwom van stress steeds weer terug naar de volgboot met mensen’
‘Het bleek zinloos. Keiko had niks met wilde orka’s. Hij gedroeg zich ongemakkelijk, kon niet meedoen met de gezamenlijke visvangstsessies en zwom van stress steeds weer terug naar een volgboot met mensen. Alsof hij troost zocht. Uiteindelijk stierf hij alleen in een fjord in Noorwegen, omringd door mensen. Totaal afhankelijk.’
De weg kwijt zonder oma
Keiko faalde als orka bij gebrek orkacultuur. Maar gaat er ook weleens cultuur verloren? Walvissen kunnen hun ‘kennis’ immers nergens opschrijven.
‘Jazeker, mijn collega Emma Carroll, een geneticus, bestudeerde het herstel van populaties walvissen en dan met name de zuidkapers op het zuidelijk halfrond. De walvisvaart heeft daar in het verleden
enorm huisgehouden.’
‘Waren er eerst tussen de 29.000 en 47.000 zuidkapers, vanaf de negentiende eeuw stortte die populatie in tot honderd dieren tussen 1914 en 1926. Nu zitten de aantallen misschien op een kleine 10 procent van wat het ooit was.’
‘En er is een vreemd patroon waarneembaar van populaties die goed herstellen, en populaties die totaal niet herstellen.’
‘De genetica laat zien dat zuidkapers heel trekroutegetrouw zijn. En als je dieren doodt, kunnen ze de informatie over hun migratieroutes niet doorgeven aan het nageslacht. Wanneer een diersoort dan afhankelijk is van migratieroutes, en de populatie heeft die migratiekennis niet meer in huis, houdt het op.’
‘Blijkbaar kun je er niet vanuit gaan dat een soort ‘weet’ waar zijn leefgebied is.’
Cultuurbehoud is bepalend voor overlevingskansen.
‘Ja. Maar we bekijken cultuur nu vooral als onderdeel van het zoeken naar visgronden en partners, terwijl: cultuur kan een onderdeel zijn van bijna alles wat walvissen doen.’
‘Neem die zuidkaper. Als het op zee windkracht 4 tot 7 is, kantelt hij zichzelf uit het water – kop naar beneden, staart naar boven – met zijn staart haaks op de windrichting. De staart vangt wind en hij zeilt.’
‘Een aantal zomers lang zagen we een groep orka’s met dode zalm op hun hoofd zwemmen. Vertel mij maar waar dat over gaat’
‘Is het spelen? Is het cultuur? De verwante noordkaper doet het in elk geval niet. Verder heeft dit gedrag geen enkel waarneembaar nut. Zo zijn er allerlei eigenaardige gedragingen binnen populaties. Een aantal zomers lang zagen we een groep orka’s met dode zalm op hun kop zwemmen. Vertel mij maar waar dat over gaat.’
‘Desgevraagd klagen eskimo’s wel over het nutteloze gedrag van de orka, die andere beesten doodt voor de lol, een erg moeilijke eter is en ook veel voedsel verspilt.’
Een zeehondenbioloog zei me – jou wel bekend:
Chris McKnight
– dat ook dolfijnen totale hufters zijn. En dat jij dat alleen maar kunt beamen.
‘De grapjas. Ja, er is een soort superblij beeld van de dolfijn als universeel geweldig positief, mystiek en uiterst eerzaam beest. Maar ze doen ook minder gezellige dingen. Zoals het doden van jonge dolfijnen: infanticide. Of het zomaar tot pulp beuken van bruinvissen: zinloos geweld.’
‘En je hebt van die allianties mannelijke tuimelaars die rondcruisen in zee en vrouwtjes isoleren van hun groep om ze tot seks te dwingen. Allemaal verrichtingen waarvan, als je weet dat een man dat doet, ‘hufter’ wel het mildste is dat je over hem zou zeggen, toch?’
Dolfijn kookt met zand en zee
Klinkt heel menselijk. Wat is eigenlijk nog het verschil tussen mens- en diercultuur?
‘Cultuur bij mensen is extreem ‘cumulatief’; we bouwen continu voort op kennis van voorouders. Bij dieren hebben we daar geen bewijs voor. Maar als ik iets moet bedenken wat erop lijkt, dan misschien het ‘eetbaar’ maken van Australische grote zeekat door
dolfijnen.’
‘Hoe? Eerst drijft de dolfijn een inktvis naar de zeebodem. Daar beukt hij ‘em dood tegen de stenen. Dan zwemt hij ermee omhoog, bijt de kop eraf en schudt de inktvis ruw heen en weer zodat de inkt uit de inktzak loopt. Vervolgens zwemt de dolfijn er mee terug naar de zeebodem, om de rug van het beest over het zand te schuren, waardoor het stukje sepia – je kent het wel: waar vogels in kooitjes hun snavel aan scherpen – eruit gewipt kan worden en wegdrijft in het water.’
‘Dán eet hij ’em op.’
‘Het is voorstelbaar dat deze opeenvolging van handelingen het resultaat is van bereidingsvondsten door verschillende generaties dolfijn. We weten het niet.’
Kunnen mens en dier geen gezamenlijke cultuur voortbrengen? Ik hoorde laatst een orka ‘hello’ zeggen...
‘Ja, er loopt onderzoek waarbij wetenschappers orka’s uit een Frans dierenpark
woordjes leren.
Wat laat zien dat orka’s klanken nadoen, maar niet dat ze begrip hebben van de betekenis van die klanken, zoals wij woorden begrijpen. Het enige wat de orka’s ‘weten’ is dat het kopiëren van een bepaald geluid
leidt tot vis.’
‘Het zou best kunnen dat ze een concept van ‘groeten’ kennen. Zoals een hond uitzinnig enthousiast kan reageren op je thuiskomst. Maar of ze dat nu aan de menselijke klank ‘hello’ koppelen, nee. Dus dit zegt niet zoveel.’
‘Wat veel meer tot de verbeelding spreekt zijn de gemeenschappen van mens en dolfijn die samen vissen. In Laguna in Brazilië bijvoorbeeld. Daar drijven dolfijnen de vis naar de kust, waar lokale vissers klaarstaan om netten over die opgedreven scholen vis te gooien. Ik denk dat in de verwarring ook de dolfijnen sneller beet hebben.’
‘Je ziet hetzelfde op een paar plaatsen in Myanmar. Het kwam in het verleden waarschijnlijk vaker voor, ook voor de kust van Mauritanië, toen er veel meer vis en veel meer dolfijnen waren. Niemand onderzoekt dit nu.’
De margarine die bleek te zingen
Zijn walvissen dan niet dé culturele beesten bij uitstek? De grote uitzondering?
‘Kijk, mensen onderzoeken de beesten die ze interessant vinden. En daarbij is het onderzoeken van specifiek dierencultuur ook iets wat net, de afgelopen tien jaar ofzoiets, opkomt. Van verreweg de meeste dieren hebben we gewoon geen idee.’
‘Die interesse in walvissen nam ook pas een vlucht toen de Amerikaanse wetenschapper Roger Payne eind jaren zestig opnames maakte van de etherische zang van de bultrug. Hij deelde wat zangfragmenten met het grote publiek op het album Songs of the humpback whale (1970). Opeens zagen mensen de walvis als ‘zingend wezen’ in plaats van als bron van margarine. Dat bleek hun redding van de walvisjacht.’
‘Maar, er zijn ook wel voorbeelden van cultuur binnen de vogelwereld. Neem de trompetkraanvogels. Daar waren vijftig jaar terug nog maar enkele tientallen exemplaren van over. Amerikaanse wetenschappers begonnen kraanvogelkuikens op te voeden in gevangenschap. De volwassen vogels deden niks meer.’
‘Die jonge vogels moesten wél nog hun migratieroute leren. En nu zagen ze mensen als hun ouders. Probleem. Dus hees een man zich in een kraanvogelpak om in een ultralicht vliegtuigje die migratieroute te vliegen, om de kuikens hun ‘cultuur’ mee te geven. Op 17 oktober 2001 vertrok ’s werelds eerste door de mens gesteunde migratie van een bedreigde soort van Wisconsin naar overwinteringsgebieden in Florida.’
‘De vogels volgden. Ze leerden hun route.’
(Ook president Poetin is later nog in een deltavliegtuigje gaan zitten om kraanvogels de weg van West-Siberië naar het zuiden te wijzen. Maar dat ging helemaal mis.)
Dat is toch een hoopvol voorbeeld? Als we walviscultuur op een andere planeet willen herstellen?
‘Ik denk dat ‘becoming a whale’ voor de meeste soorten walvissen gepaard gaat met een aanzienlijke hoeveelheid aangeleerde informatie. Je zou met DNA-materiaal in de toekomst een walviskalf kunnen kweken, maar hoe geef je het de kennis die het nodig heeft om iets met zichzelf te kunnen?’
‘Dat inprenten werkt misschien met kraanvogels, maar we zijn er nog nooit in geslaagd om een walvis zonder cultuur te ‘hercultiveren’ – zie het voorbeeld van Keiko.’
‘Dus ja, alleen het DNA meenemen, zonder te begrijpen wat nodig is om een walvis walvis te maken, zou een probleem zijn. Met tijd kunnen walvissen mogelijk weer een ‘nieuwe’ cultuur ontwikkelen, maar dat kan heel lang duren. Dit verklaart mogelijk waarom sommige door de walvisvaart gedecimeerde populaties niet zo goed herstellen als anderen.’
Toch maar de walvis op Aarde behouden dan.
‘En dan is de vraag: wat is de eenheid die je wilt conserveren? Ik bedoel: behoud je de soort? Dus, we geven niet om losse populaties en hun culturen? Of wil je die juist wel? Of bewaar je liever een heel ecosysteem?’
‘Maar als cultuur een belangrijke rol speelt voor bepaalde soorten in dat ecosysteem, dan wordt het erg ingewikkeld.’
Hoezo ingewikkeld?
‘Stel, een ecosysteem dat we willen bewaren heeft het nodig dat een groep walvissen eens in de zoveel tijd door een bepaald gebied trekt. Om de visstand op peil te houden, of om ander leven te voeden – enorm veel beesten gedijen op dode walviskarkassen op de bodem
van de zee.’
‘Maar als die populatie dit gebied niet meer weet te vinden omdat de walvissen die de route wisten dood zijn – of misschien is er teveel menselijk lawaai in zee, waardoor walvissen bepaalde gebieden liever mijden – wat dan?’
‘Dit is een vraag voor de wetenschap en voor de maatschappij.’
Maar weet wel, op die Planeet B bouwen we met al onze fancy Frankenstein-biotech, vooral gigantische high-maintenance huisdieren.
‘Dat zit er dik in.’
Dit verhaal heb je gratis gelezen, maar het maken van dit verhaal kost tijd en geld. Steun ons en maak meer verhalen mogelijk voorbij de waan van de dag.
Al vanaf het begin worden we gefinancierd door onze leden en zijn we volledig advertentievrij en onafhankelijk. We maken diepgravende, verbindende en optimistische verhalen die inzicht geven in hoe de wereld werkt. Zodat je niet alleen begrijpt wat er gebeurt, maar ook waarom het gebeurt.
Juist nu in tijden van toenemende onzekerheid en wantrouwen is er grote behoefte aan verhalen die voorbij de waan van de dag gaan. Verhalen die verdieping en verbinding brengen. Verhalen niet gericht op het sensationele, maar op het fundamentele. Dankzij onze leden kunnen wij verhalen blijven maken voor zoveel mogelijk mensen. Word ook lid!
