Een van de grootste misverstanden over melk is dat er iets mis is met de mensen die het niét kunnen drinken. Het zijn, stelt Mark Kurlansky in de aanzet van zijn duizelingwekkende boek eigenlijk juist de lactose-toleranten die afwijken.

Het gen dat ervoor zorgt dat zoogdieren melksuikers niet meer kunnen afbreken na de eerste kindertijd, ontbrak bij melkveehoudende volkeren – vooral in Noord-Europa, maar ook in het Midden-Oosten en bij de Masai. Zij konden dus zonder problemen melk drinken.

Maar veruit de meeste mensen moesten hun melk eerst fermenteren tot yoghurt, kaas of bijvoorbeeld kefir om het te kunnen verteren. Het aantal toleranten groeit snel, maar ze zijn nog altijd in de minderheid.

Kurlansky heeft zo’n beetje het patent op informatiedichte, maar toch toegankelijke historische boeken over zeer basale goederen. Eerder schreef hij al over en Met Milk! heeft hij opnieuw een onderwerp te pakken dat bijna iedereen raakt, van de Melkweg waarin we wonen (en die zou zijn ontstaan door een spriets uit de tiet van de godin Hera) tot de zoete moedermelk waarmee we ons leven als zuivelliefhebbers beginnen.

Maar naast de culturele en culinaire betekenis, beschrijft Kurlansky ook de wetenschappelijke, economische en politieke implicaties: uitgebreid komt de lange, pijnlijke weg naar pasteurisatie in beeld, de Witte Revolutie in India, het botergebruik in Tibet, de opkomst van de melkconsumptie in China, de Nederlandse en de Franse kaasindustrie, de Amerikaanse beweging van rauwemelk-adepten en de uitvinding van de babymelkformule.

In alle verhaallijnen zien we: melk is gewild en zeer rijk aan voedingsstoffen, maar tegelijkertijd een crime om te verkrijgen en nog moeilijker te bewaren. Wie de melkstroom controleerde, had al sinds mensenheugenis een dikke vinger in de politieke pap.

De geschiedenis van verzuiveling loopt synchroon met de geschiedenis van voedselindustrie, van economie, van wetenschap en van volksgezondheidszorg. En er is eigenlijk standaard controverse over – niet voor niets heeft Kurlansky het in de titel over een ‘fracas’ – een niet aflatende ruzie over gezondheid, overheidsingrijpen, herkomst, hygiëne, gangbaar of bio, borst of fles.

Naast een enorme hoeveelheid interessante informatie bevat het boek ook prachtige prenten, door de schrijver zelfgemaakte potloodschetsen en tientallen recepten – van Oud-Griekse cheesecake en caffè latte gelato tot paneer met specerijen.

Tip 1: Milk! A 10,000-Year Food Fracas – Mark Kulansky Het boek ‘Milk! A 10,000-Year Food Fracas’ is door Bloomsbury uitgegeven. (400 pagina’s, 19 euro.) Lees bij de uitgeverij meer over het boek

Fotografie met de koe in de hoofdrol

De moderne melkveehouderij mag een complex geheel zijn van technologie, genetica, machines, wetenschap en mensenwerk, fotograaf Hans van der Meer geeft een hoofdrol aan het lacterende dier. Een koe in een groene weide, een koe in een stal, een prijskoe waarbij de eicellen worden geoogst, een koe die door een robot wordt gemolken. De koeien staan centraal op zijn foto’s, en bijna allemaal kijken ze ons aan met die typische ootmoedige, vriendelijke moederblik.

De interesse van Van der Meer (63) in de melkveehouderij werd gewekt toen een bevriende boer hem vroeg twee keer per jaar een week op zijn bedrijf te passen.

Bijna alle koeien kijken ons aan met die typische ootmoedige, vriendelijke moederblik

In het Fries Museum zette hij twee jaar geleden zijn koeienfoto’s naast die van fotograaf Cas Oorthuys uit de jaren vijftig, en hij maakte in 2016 de serie Het moet anders in de Volkskrant over de ontwikkelingen in de bedrijfstak.

Nu is er een gelijknamig en Het grazen voorbij van zijn werk in het Stedelijk Museum Alkmaar. Het moderne bedrijf wordt daar in al zijn facetten in beeld gebracht. Van der Meer gaat daarbij complexiteit niet uit de weg en laat duidelijk de tegenstrijdige belangen, ingewikkelde maatschappelijke vraagstukken en de zorgen en mogelijkheden van boeren zien.

Hoewel op de foto- en videobeelden nauwelijks boeren te zien zijn, worden hun mogelijkheden en zorgen wel uitgebreid besproken.

Het moet anders is dan ook een uitgesproken journalistiek project, waarbij in korte beschouwingen – letterlijk als achtergrond bij de foto’s geplaatst – heel veel informatie gegeven wordt over zaken als mest, weidegang, genetica, dierenwelzijn, regelgeving, stalsystemen.

In het boek zijn ook nog een aantal meer uitgebreide interviews met experts opgenomen.

In de tentoonstelling krijgt ook de consument een duidelijke rol: op welke manieren oefenen we door ons koopgedrag invloed uit op de inrichting van ons platteland, onze leefomgeving? Aan het einde wordt de bezoeker aangemoedigd een eigen afweging te maken tussen duurzaamheid, prijs, dierenwelzijn etcetera.

Al met al is het een uitstekende introductie tot de moderne melkveehouderij.

Tip 2: Het moet anders - Hans van der Meer ‘Het moet anders’ is uitgegeven door Paradox. 208 pagina’s, 34,50 euro. De tentoonstelling ‘Het grazen voorbij’ is te zien van 30 juni tot en met 28 oktober 2018 in Stedelijk Museum Alkmaar. Vind hier meer informatie over het boek en de tentoonstelling

Documentaire over koeien die niet in de melkrobot willen

De Het mysterie van de melkrobots laat zien hoe moderne boeren reddeloos verloren zijn als de technologie faalt en de machtige leveranciers en banken hun handen van hen af trekken. De maker volgt de Brabantse melkveehouder Johan van Rijthoven, wiens koeien zijn gloednieuwe melkrobots niet in willen.

Hij begint een bittere strijd tegen de leverancier en de fabriek, die de verantwoordelijkheid op geen enkele manier op zich willen nemen. Wat volgt is een drama waarbij we de boerenfamilie zowel financieel als mentaal bijna ten onder zien gaan.

Melken deed de sympathieke, wat schutterige boer eigenlijk graag. Hij schafte de dure robots aan omdat de Rabobank en zijn zoons – de opvolgers – daarop hadden aangedrongen. Maar de koeien worden door de blauwe machines niet goed leeggemolken waardoor ze uierontsteking krijgen, en wilden uiteindelijk helemaal de robot niet meer in.

Het boerenbedrijf is niet alleen zijn werk, maar zijn hele leven en de toekomst van zijn kinderen

Van Rijthoven wordt gedurende de documentaire steeds verbetener, de wanhoop druipt van zijn gezicht. Hij kalkt met witte verfletters protestspreuken op zijn dak, begint een rechtszaak waarbij hij van woede bijna ontploft – een enorm contrast met de koele tegenpartij – en huurt zelfs een flemende paranormaal begaafde coach in die de onwil van de koeien wijt aan aardstralen en aan oude grafheuvels in de omgeving.

Zijn moeder en zijn vrouw maken zich ondertussen steeds meer zorgen dat hij zichzelf iets zal aandoen; het boerenbedrijf is niet alleen zijn werk, maar zijn hele leven en de toekomst van zijn kinderen.

Het is een hartverscheurend drama van een eenling die ten onder gaat aan de macht van de grote bedrijven waarvan hij afhankelijk is, en waarbij je automatisch met de familie meeleeft.

Tip 3: Het mysterie van de melkrobots - Vuk Janić De documentaire ‘Het mysterie van de melkrobots’ is uitgezonden door de EO en de KRO-NCRV. Je kunt hem terugkijken via NPO Start. Bekijk de documentaire hier