De helft van alle exen doet aan ‘Facebookstalken’ – maar wanneer slaat een obsessie om in waanzin?

De comedyserie Crazy Ex-Girlfriend draait om de succesvolle advocate Rebecca Bunch, die een dikbetaalde baan in New York opzegt om te verhuizen naar het provinciale West Covina, Californië (een stadje zo nietszeggend dat het adverteert met de slogan ‘Slechts twee uur van het strand!’).

Dat doet ze vanwege het zonnige weer en de relaxte vibes, houdt Rebecca vol, maar het is meteen duidelijk wat de echte reden van de verhuizing is: een man.

Uit de serie ‘I would also like to be – A work on jealousy’ van Jenny Rova

Die man heet Josh Chan en hij wandelt over het New Yorkse trottoir de serie binnen in een bundel goddelijk licht, net op het moment dat Rebecca een besluit moet nemen over een promotie op haar werk. Ze kent Josh van een zomerkamp tien jaar eerder, waar hij haar eerst heeft ontmaagd en vervolgens dumpte. Nu heeft hij geprobeerd het te maken in de big apple, is daar in tegenstelling tot Rebecca niet in geslaagd en verhuist terug naar West Covina.

Teken van boven

Dat ze haar jeugdliefde na al die jaren zomaar op straat ontmoet, vat Rebecca op als teken van boven. Wanneer Josh van haar wegloopt, klinkt er engelachtig gezang op de achtergrond. Het is overduidelijk voor de overwerkte advocate: haar lot ligt in West Covina, in de armen van Josh Chan.

Meteen in de eerste aflevering kan het de kijker niet ontgaan dat Rebecca’s snelle geest en vastberadenheid samengaan met een neiging tot impulsief en obsessief gedrag. We zien haar een arsenaal aan psychoactieve medicijnen door de gootsteen spoelen en in een oogwenk is ze aan de andere kant van het land, in West Covina. Daar huurt ze een nieuw appartement en neemt ze een nieuwe baan, terwijl ze vrolijk tegen zichzelf blijft herhalen dat ze hier niet naartoe is verhuisd voor Josh.

Als een kwijlende pavlovhond wacht ze op de verlossende ping van haar telefoon, maar een reactie blijft uit

Maar het eerste wat ze doet als ze op haar nieuwe bank neerploft, is hem een sms sturen: een nonchalante kattebel, die in niets haar nerveuze gemoedstoestand weerspiegelt. Als een kwijlende pavlovhond wacht ze vervolgens op de verlossende ping van haar telefoon, maar een reactie blijft uit.

In de radiostilte die volgt, checkt Rebecca dwangmatig Josh’ Facebook en Instagram-feed. Ze bezoekt zelfs plaatsen waar hij online incheckt, in de hoop hem tegen het lijf te lopen. Maar ze mist hem elke keer net.

Haar gedrag is even verontrustend als herkenbaar voor iedereen die wel eens ernstig verliefd is geweest. We zien een intelligente vrouw zich overleveren aan wat ze ziet als lotsbestemming, met een man die ze amper kent. Haar autonomie maakt plaats voor een fixatie op die projectie.

Geholpen door de moderne technologie, die de fixatie nog eens vergemakkelijkt, stevent ze af op een gevaarlijke crash met de realiteit.

Pas op voor het gekke ex-syndroom

Waar het woord stalken ooit vooral voorkwam in juridische of psychiatrische context, is ‘Facebookstalken’ de gangbare term geworden voor iets wat tegenwoordig bijna iedereen weleens doet: de sociale media van een (ex-)geliefde in de gaten houden.

Zelfs wetenschappers gebruiken de term, hoewel de sociale wetenschappen met hun voorkeur voor ingewikkelde taal vaker spreken van ‘interpersonal electronic surveillance’ (IES). Uit een Amerikaans onderzoek naar de nasleep van relaties op sociale media, bleek al eens dat de helft van de ondervraagden de Facebookfoto’s van ex-geliefden doorzocht op tekenen van nieuwe vlammen.

En dat terwijl datzelfde en andere onderzoeken evenzeer uitwijzen wat gezond verstand al doet vermoeden: je ex stalken op Facebook is niet bevorderlijk voor het verwerken van je liefdesverdriet. Integendeel. Het kan zelfs escaleren tot wat wel ‘obsessive relational intrusion’ (ORI) wordt genoemd, oftewel het gekke ex-syndroom.

Op de vraag waarom het zo moeilijk is weg te blijven van het profiel van je crush of ex, heeft de wetenschap ook een antwoord. Biologisch antropoloog Helen Fisher, bijvoorbeeld, heeft al vaker benadrukt dat verliefdheid dezelfde gebieden in het brein doet oplichten als een verslaving.

Wie verliefd is, zoekt als de eerste beste junkie zijn kick – en we weten inmiddels dat sociale media supermarkten zijn voor kleine shotjes dopamine. Dubbel verslavend dus voor de verliefde ziel.

Hoe meer je je ex checkt op Facebook, hoe jaloerser je wordt – en andersom

Ander onderzoek toont aan dat er een verband is tussen jaloezie en overmatig Facebookgebruik, en dat de combinatie Facebook en jaloezie kan resulteren in een neerwaartse spiraal: hoe meer je je ex checkt op Facebook, hoe jaloerser je wordt, en andersom.

Tja. Als verklaring voor het metafysische mysterie van liefde en gekte zijn dit nogal wat onbevredigende open deuren bij elkaar. Het interessantst is misschien nog het evolutionaire perspectief van Fisher. Zij stelt dat het in het algemeen niet verwonderlijk is dat verliefde mensen niet bij elkaar weg te slaan zijn, op het waanzinnige af: het is nodig hen bij elkaar te houden.

De Britse psychotherapeut Frank Tallis gelooft ook iets dergelijks, blijkt uit zijn pas vertaalde boek De ongeneeslijke romanticus. Menselijke baby’s, schrijft hij, worden vanwege hun grote hersenomvang circa twaalf maanden te vroeg geboren, vergeleken met andere zoogdieren. Ze zijn extreem kwetsbaar en hebben zó veel aandacht nodig om te overleven dat die alleen gegeven kan worden door twee ouders die minstens drie á vier jaar bij elkaar blijven. ‘Als onze voorouders elkaar niet als gekken hadden liefgehad, hadden hun kinderen het niet overleefd.’

Raakvlakken met smoorverliefd zijn

Liefhebben als een gek, dat is het thema van Tallis’ boek. De psychotherapeut bespreekt fascinerende gevallen uit zijn praktijk waarin de liefde ziekelijke vormen aanneemt, of in ieder geval zo veel leed veroorzaakt dat de getroffene ervoor in therapie moet.

Een van die gevallen was Megan, een administratief medewerker van middelbare leeftijd. Vriendelijk gezicht, bedeesde glimlach, ietwat gedateerde kleding, met een keurige rok tot over de knie.

Tallis was dan ook verbaasd toen Megan tegenover hem plaatsnam met een verhaal dat niet had misstaan in een negentiende-eeuwse roman. Megan was al twintig jaar getrouwd, maar tijdens het trekken van een kies was ze plotseling hevig verliefd geworden op de tandarts. Ze was uit de narcose ontwaakt, had de tandarts in zijn ogen gekeken en raakte er in een ogenblik heilig van overtuigd dat ze voor elkaar gemaakt waren.

De tandarts wist het ook. Tenminste, Megan was daarvan overtuigd. ‘Zoiets weet je gewoon.’

Dat de tandarts gelukkig getrouwd was en hij zich zijn patiënte na enkele dagen al niet meer kon herinneren, weerhield Megan er niet van contact met hem te blijven zoeken. Hij is in denial, meende ze, terwijl haar toenaderingspogingen in rap tempo op stalken begonnen te lijken. Ze schreef de tandarts briefjes, wachtte hem op voor zijn praktijk, belde op een zeker moment zelfs zijn vrouw.

‘Liefdesziekte’ die nu ‘waanstoornis’ heet

Megan leed aan wat in de psychiatrie lang is aangeduid als het syndroom van De Clérambault, een ‘liefdesziekte’ waarbij de patiënt er hardnekkig – maar onterecht – van overtuigd is dat de vurige gevoelens die hij of zij koestert voor het object van begeerte wederzijds zijn. Een waanstoornis noemen deskundigen het tegenwoordig en zo luidde ook de diagnose van Megan.

Het boek van Tallis verkent de uitwassen van de menselijke omgang met liefde. Maar het biedt ook gedachten over de zin en onzin van psychotherapie en de soms moeilijk te onderscheiden grens tussen normaal en gek. Want, natuurlijk, nergens is die grens zo vaag als in de liefde.

‘Hoe meer ik over Megan nadacht’, schrijft Tallis, ‘hoe meer me de raakvlakken opvielen tussen haar zogenaamde ziekte en de emotionele kenmerken van romantische liefde. Haar abnormaliteit was eerder kwantitatief dan kwalitatief. Ze beleefde alles wat we allemaal meemaken wanneer we smoorverliefd zijn, maar dan extreem uitvergroot.’

Religieuze ervaring

In een andere anekdote stelt Tallis zijn lezers voor aan de Amerikaanse evangelist Luke, die een klein Engels dorp op zijn kop zet wanneer hij er het woord van de Heer komt brengen. Hij wordt verliefd op een van de dorpelingen en zijn toch al hevige religieuze gevoelens laaien op tot visionaire hoogten. Tijdens een gevaarlijke psychose slaat hij het raam in van zijn geliefde en probeert hij haar ervan te overtuigen dat God hen naar de hemel roept.

Tallis grijpt het voorbeeld aan om te laten zien hoe religieuze beleving, psychose en verliefdheid elkaar soms overlappen. Crazy Ex-Girlfriend speelt met dezelfde associatie wanneer Josh aan Rebecca verschijnt als een heilige, badend in hemels licht, aangewezen door een hogere macht.

De grote vraag die de serie opwerpt – terwijl de liefdesengelen zingen en Rebecca, starend naar Josh, haar pillen laat vallen – is of we hier te maken hebben met een psychose, een religieuze ervaring of een gewone verliefdheid.

Of misschien alledrie?

Relatietherapeut Esther Perel vergelijkt het westerse geloof in romantische liefde met een religie: de laatste restjes geloof van een verder seculiere samenleving. Een mythe vooral, die surrealistische verwachtingen schept, gegarandeerd teleurstellingen veroorzaakt en dus maar beter ontmanteld kan worden.

Tallis zal het met Perel eens zijn: ‘De romantische liefde stelt onmogelijke eisen en al snel blijft er niets van over. Haar beklagenswaardige, teleurgestelde fans [zoals in veel noodlottige romans] rest dan niets anders dan de wrede troost van een ijzig landschap en een pistool.’

‘Het romantische wereldbeeld heeft zijn wortels in literatuur die van de liefde een tragedie in de dop maakt’

‘Het romantische wereldbeeld’, schrijft Tallis, ‘heeft zijn wortels in literatuur die van de liefde – vooral van de jonge liefde – een tragedie in de dop maakt. Dat maakt het een potentieel gevaarlijke verzameling ideeën. Romantisch zijn is een grotendeels ongelukkige, hallucinatoire ervaring.’

Het romantische wereldbeeld van Rebecca Bunch, zo ontdek je snel genoeg, heeft zijn wortels in een eindeloze stroom romantische komedies uit de jaren tachtig en negentig en een overvloed aan zoetsappige musicals (die hun aura ook hebben overgedragen aan de liedjes in de serie). Als Rebecca al ziek is, zo wil de suggestie, dan komt het toch op z’n minst een beetje door alle verhalen die haar zijn voorgehouden.

Een verhaal dat mensen beschadigt

Hoewel Tallis brede kennis etaleert van de biologische psychologie, behoort hij ook tot het soort therapeuten dat ervan overtuigd is dat psychotherapie voor een belangrijk deel over dit soort verhalen gaat: verhalen die mensen zichzelf wel en niet vertellen, een narratief waarin ze geloven maar dat hen ook beschadigt. Zo ook Esther Perel, die haar relatietherapiecliënten regelmatig verzekert: ‘You need a new story.’

In de liefde gaat het vaak om verhalen die we zelf bedacht hebben, zonder dat het lijdend voorwerp daarvan weet

In de liefde gaat het vaak om verhalen die we zelf bedacht hebben, zonder dat het lijdend voorwerp daarvan weet. Internet, sociale media en smartphones zijn daarbij onbarmhartige raadgevers, laat ook Crazy Ex-Girlfriend goed zien. Ze bieden een dubbel verslavende stroom aan onvolledige, multi-interpretabele informatie over de (ex-)geliefde – van ontbrekende x’jes in appjes tot vakantiefoto’s met mogelijke nieuwe partners op Instagram – en dwingen je ertoe betekenis te geven aan die incomplete data.

Niets evenaart dan ook de grootste horreur van het tijdperk van digitaal daten: ghosten, waarbij een geliefde plotseling verdwijnt, niets anders achterlatend dan de harde zekerheid dat het over is – terwijl niets meer rest om te interpreteren.

De stand van de psychatrie én de grenzen van de norm

De roman Efter van Hanna Bervoets beschrijft een nabije toekomst waarin verliefdheid wordt opgenomen in de Diagnostical Statistical Manual (DSM), het handboek voor psychische stoornissen. Er verschijnen klinieken voor liefdesverslaving en een farmaceut wil een medicijn op de markt brengen dat verliefdheid moet onderdrukken.

Het boek is een literair commentaar op dezelfde, vreemde raakvlakken tussen liefde en gekte die centraal staan in het boek van Tallis en in Crazy Ex-Girlfriend – enin Fatal Attraction, om een klassieke thriller uit de jaren tachtig te noemen. Het mooie is dat deze werken niet alleen de liefde onderzoeken en bevragen, maar ook de stand van de psychiatrie en de grenzen van de norm.

Zowel De ongeneeslijke romanticus als Crazy Ex-Girlfriend leveren een complex beeld op van uiteenlopende oorzaken van psychisch lijden, waarbij de verhalen de weg wijzen. Wie het verhaal van Rebecca Bunch volgt, zal tot de conclusie komen dat haar situatie lang niet alleen te wijten valt aan een chemische disbalans in haar brein of een andere medische conditie. Het is een giftige cocktail van biologische aanleg, een rotte jeugd, te veel romantische komedies en een bijna religieus geloof in ware liefde.

En de moderne technologie fungeert niet zelden als de olie op het vuur, die van een verliefd mens ineens een gek maakt.