Syrische vluchtelingen zijn pionnen op het oorlogsschaakbord van Assad

Het is 28 juni en Arsal is even het middelpunt van de aandacht. Journalisten uit binnen- en buitenland zijn naar het Libanese grensplaatsje getrokken. Tv-camera’s volgen de vrachtwagens en tractors volgepakt met hout, watertanks en kippenhokken, die onder begeleiding van een legerescorte naar de Syrische grens rijden.

‘De vluchtelingen gaan naar huis’, verklaren verslaggevers tegen hun kijkers.

Met hulp van bondgenoten in Libanon is Syrië dit jaar begonnen vluchtelingen terug te plaatsen. In een reeks ‘verzoeningsovereenkomsten’ die het regime van de Syrische president Bashar al-Assad met zijn opponenten heeft gesloten, staat dat ontheemde Syriërs teruggestuurd worden naar strategisch gekozen plekken in hun thuisland.

Rusland greep de terugplaatsingen deze zomer aan voor een oproep om de vluchtelingen die zich over Europa en het Midden-Oosten hadden verspreid weer naar huis te sturen: het zou er inmiddels weer veilig genoeg zijn.

Van alle kanten groeit de druk op Syrische vluchtelingen om terug te keren naar hun thuisland. In de twee jaar dat ik in Libanon woonde, raakte ik er steeds meer van doordrongen hoe moeilijk deze afweging is voor hen: Syriërs moeten terugkeren, maar hun land is nog steeds in oorlog. Ze willen terug naar huis, maar zijn ze welkom in een door Assad bestuurd Syrië?

Ik sprak met Syrische vluchtelingen in Libanon om hun situatie te begrijpen. En ik besloot me te verdiepen in de belangen die meespelen bij het politieke een-tweetje tussen Syrië en Libanon. De korte variant: Syrische vluchtelingen zijn handelswaar in de bevolkingspolitiek van Assad.

Uit de serie ‘Homesick’ door Hrair Sarkissian

Nu naar Syrië terugkeren is levensgevaarlijk

Op die dag in juni, waarop de eerste groep vluchtelingen Arsal verliet, demonstreerde een andere groep Syriërs verderop in het stadje. Hier kwamen een stuk minder journalisten op af. ‘We willen waardig terugkeren’, stond op een van de banners te lezen, ‘met garanties van de internationale gemeenschap en de VN.’

‘Het is niet dat we niet naar huis willen, maar we willen voorwaarden kunnen stellen, garanties krijgen’, zei Khaled Raad, een van de organisatoren van de demonstratie. Hij is voorzitter van het vluchtelingencomité, dat de VN en sympathiserende Libanese politici om minstens een jaar internationale bescherming voor teruggekeerde Syriërs heeft verzocht.

Voor gevluchte Syriërs komt de keuze om wel of niet terug te keren neer op het afwegen van risico’s. Ze moeten erachter zien te komen wie ze kunnen vertrouwen, wie wel en niet de waarheid spreekt – en waarom de Syrische autoriteiten en hun buitenlandse bondgenoten zo gebrand zijn op hun terugkeer.

De gevaren zijn bekend. Syrië is nog steeds onveilig: naar schatting een half miljoen mensen is omgekomen in de oorlog, duizenden van hen dit jaar nog; een derde van alle huizen en de helft van alle scholen en ziekenhuizen in Syrië is beschadigd of verwoest; in gebieden die onder gezag van Assad staan, geldt de dienstplicht voor mannen onder de 43. En dan is er nog de kans te worden gearresteerd en gemarteld.

Sowieso valt het niet mee om het leven op te pakken in een land dat maatschappelijk en economisch is geruïneerd door oorlog.

In buurlanden Turkije, Libanon en Jordanië leven Syriërs in grote armoede en kunnen ze ieder moment worden opgepakt

Tot nu toe hebben weinig vluchtelingen de stap genomen. In 2017 keerden volgens de VN van de 5,6 miljoen gevluchte Syriërs 77.300 op eigen houtje terug. De grote meerderheid van de vluchtelingen verklaart tegen de VN en onafhankelijke onderzoekers op een dag wel naar huis te willen, maar dat nu nog niet aan te durven.

Blijven op de plek waar ze nu zijn is ook niet zonder risico. Meer dan 80 procent van de Syrische vluchtelingen is opgevangen in de drie buurlanden: Turkije, Libanon en Jordanië. Daar leven ze in grote armoede, zonder werk, school en officiële papieren. Ze kunnen ieder moment worden opgepakt. Bovendien neemt de druk op overheden om de Syriërs terug te sturen toe.

Hoewel veel minder vluchtelingen naar Europa kwamen – 1 miljoen verspreid over het continent – hebben ook veel Europese regeringen belang bij de uiteindelijke terugkeer van Syrische vluchtelingen.

Zo wordt de situatie, met enerzijds het aanhoudende gevaar in Syrië onder Assad en anderzijds de druk op de vluchtelingen om naar huis te gaan, overal ter wereld steeds nijpender.

Veiligheid van de kinderen vergt offers

Nergens is dat beter te zien dan in Libanon. Maryam (42) en haar man, bijvoorbeeld, begonnen vorig jaar serieus na te denken over een terugkeer naar Syrië. Toen de oorlog in 2012 hun dorpje net buiten Damascus binnendrong, namen zij hun drie dochtertjes mee naar Libanon. Het idee was dat ze maar even zouden blijven, maar dagen werden maanden en maanden werden jaren.

Als voormalig schoolhoofd kon Maryam het slecht verkroppen dat haar dochters geen goede opleiding genoten. ‘We gingen weg uit Syrië om onze kinderen te beschermen tegen bombardementen en schietpartijen, maar hier hebben ze geen opleiding, toekomst en mogelijkheden’, vertelt ze.

Maryam stond als overloper geregistreerd. Uit angst voor een arrestatie stelde ze de reis naar huis uit

Voor haar man is het nog te gevaarlijk om terug te keren naar Syrië. Met verhalen in het achterhoofd van mannen die bij hun terugkeer direct werden doorgestuurd naar de frontlinies, besloot Maryam alleen met de meisjes de terugreis naar Syrië te maken. ‘Natuurlijk zal het moeilijk zijn om zonder elkaar te leven’, legt ze haar keuze uit. ‘Maar voor de veiligheid en toekomst van onze kinderen zijn we bereid dat offer te maken.’

Tijdens de voorbereidingen voor hun vertrek kwam Maryam erachter dat ze als voormalig ambtenaar, die nooit was teruggekeerd van een vakantie in 2012 (ze zouden immers maar korte tijd blijven), als overloper stond geregistreerd. Uit angst voor een arrestatie stelde ze de reis uit.

‘Ik zou Syrië voor geen enkel ander land in de wereld willen verruilen’, zegt ze. ‘Maar nu het leven van mijn kinderen op het spel staat, moet ik de pijn van in het buitenland wonen wel verdragen.’

Vastbesloten te laten zien hoe mooi Syrië is

Of neem Yusra. Ook aan Yusra’s terugkeer naar Syrië afgelopen juli gingen moeilijke gesprekken vooraf met haar man, Abu Mustafa. Ook hij is dienstplichtig en bleef achter in Libanon. Yusra nam hun achtjarige zoon mee terug. ‘Ik denk niet dat het al veilig genoeg is en wilde liever over een tijdje met zijn allen teruggaan’, vertelt Abu Mustafa me. ‘Maar dit is wat zij wil.’

De 38-jarige Yusra, zelf opgegroeid op een boerderij buiten Homs, was vastbesloten haar zoon te laten zien hoe mooi Syrië is. En dat zijn familieleden geen terroristen zijn, zoals hem in Libanon was wijsgemaakt.

Ze regelde zelf een smokkelaar die hen afgelopen zomer de grens over hielp. ‘We weten niet wat ons daar te wachten staat’, zegt Yusra. ‘Maar ik ga er een nieuw leven opbouwen voor mij en mijn zoon.’

Eerder een oorlogstactiek dan een teken van vrede

In de twee jaar dat ik in Libanon woonde, ontwikkelde de oorlog zich mede door de bemoeienis van Rusland steeds verder in het voordeel van de Syrische regering. In Libanon wierp Hezbollah, dat aan de kant van Assads troepen vecht, zich op als tussenpersoon om de terugkeer van vluchtelingen te organiseren.

De onderdrukking die de aanleiding vormde voor de opstand van 2011 is door de oorlog alleen maar erger geworden

Tegelijkertijd begonnen de christelijke bondgenoten van Hezbollah zich steeds feller tegen het verblijf van de vluchtelingen te verzetten. De zegetocht van Assad betekende volgens hen dat het voor de vluchtelingen veilig was om terug naar huis te gaan.

Tegen het einde toe wordt een oorlog vaak juist gewelddadiger. Binnen Syrië hebben dit jaar meer mensen hun huis moeten verlaten dan tijdens welke andere fase van de oorlog dan ook. Gebieden die nog bezet zijn, waaronder de dichtbevolkte noordwestelijke provincie Idlib, staat waarschijnlijk nog een hevige strijd te wachten.

En oorlogen eindigen ook niet altijd in vrede. Er is geen politieke oplossing in zicht in het Syrische conflict – en de onderdrukking die de aanleiding vormde voor de opstand van 2011 is door de oorlog alleen maar erger geworden.

Het lijkt erop dat het terugsturen van vluchtelingen vanuit Libanon eerder een oorlogstactiek is dan een teken van vrede. De terugkeer volgens de ‘verzoeningsovereenkomsten’ dient de strategische belangen van de Syrische regering en haar bondgenoten in Libanon. Zij wekken hiermee de indruk dat vluchtelingen snel naar huis willen. Zo willen ze de internationale gemeenschap onder druk zetten om met hen samen te werken en het land te helpen bij de wederopbouw.

Tegelijkertijd houdt de regering scherp toezicht op wie wel en niet terugkeren, onder welke omstandigheden en waar ze terechtkomen. Het regime probeert verzetshaarden te elimineren door loyalisten te plaatsen op strategische plekken en tegenstanders te ‘dumpen’ in regio’s als Idlib.

Hezbollah wil controle over strategisch gebergte

De eerste georganiseerde terugkeer vond afgelopen zomer plaats bij de bergachtige noordoostelijke grens van Libanon met Syrië, onder andere in Arsal. Toen de Syrische opstand uitgroeide tot een wereldwijde oorlog, veranderden de bergen bij Qalamoun in een strategische plek voor zowel Hezbollah en het Syrische regime als de oppositiegroepen. Ze verbinden de Syrische hoofdstad Damascus met andere belangrijke steden en vormen een toevoerlijn van en naar Libanon.

In 2014 wisten de Islamitische Staat en Al Qaida-gelieerde militanten Arsal voor korte tijd in te nemen en enkele Libanese soldaten te ontvoeren. Het kostte Hezbollah en het Syrische leger drie jaar om de achtergebleven militanten uit het omliggende gebied te verdrijven. Hezbollah sloot met verschillende oppositiepartijen overgaveovereenkomsten. Een daarvan hield in dat tienduizend Syriërs in de zomer van 2017 uit Arsal moesten worden geëvacueerd. Niet alleen strijders, maar ook veel vluchtelingen.

De meeste vluchtelingen keerden niet terug naar hun eigen woningen, maar werden zoals in de overeenkomst was bepaald naar gebieden gestuurd in de provincies Idlib en Aleppo, die werden bestuurd door de oppositiepartijen. Sommige werden vanwege aanhoudende gevechten in deze gebieden vervolgens opnieuw overgeplaatst.

Zoals de Syrische journalist Abdulrahman al-Masri schreef, is het voor Hezbollah gunstig om delen van het Qalamoun-gebergte opnieuw te bevolken. Op die manier krijgt de beweging meer controle over het strategisch gelegen gebied. In Libanon wint Hezbollah bovendien aan populariteit doordat ze vluchtelingen naar huis stuurt.

‘Er worden niet veel van zulke deals gesloten, maar ze dragen wel de duidelijke boodschap uit dat het veilig is om terug te keren’, zegt Yassin, die een onderzoek leidt aan het Nasser Yassin-instituut, een denktank voor openbare orde van de American University in Beiroet. ‘Zonder dat we weten wat er aan de andere kant gebeurt’, voegt hij eraan toe.

Wat er aan de andere kant van de berg gebeurt

‘Iedereen wil graag in zijn geboorteplaats sterven.’ Mohamed vertelt me over zijn moeder, de 65-jarige Salha. Ze wilde terug naar haar huis in het Qalamoun-gebergte, om het weer op te bouwen voor Mohamed en zijn vijf kinderen, zodat het huis bij hun terugkeer klaar zou zijn.

Mohameds vader overleed toen hij vijf maanden oud was. Hij heeft geen zussen of broers. Zijn moeder en hij waren altijd op elkaar aangewezen. Mohamed kon de gedachte aan zijn moeder, alleen in Syrië, niet verdragen. Stel dat ze een dokter nodig had en niemand kon bellen? Dus besloot Salha te wachten tot Mohamed het gezin had overtuigd om met z’n allen te gaan.

De familie, die in een geïmproviseerde woning op de boerderij van een vriend in Arsal verbleef, kon maar niet beslissen wat het beste was. Terwijl hij een flinke trek van zijn sigaret neemt, zet Mohamed het dilemma uiteen. Salha wordt steeds zwakker en verlangt terug naar huis. Mohamed wil graag aan haar wensen tegemoetkomen.

Maar zijn zoons, van 18 en 20, weigeren terug te gaan. Ze zijn bang voor de dienstplicht. Mohamed is zich ervan bewust dat ze ook in Libanon in de problemen kunnen komen. ‘Het is gevaarlijk om terug te gaan, maar ook gevaarlijk om hier te blijven.’

Drie dagen na zijn thuiskomst werd zwager Hassan bij zijn voordeur doodgeschoten

Midden juli hoorde hij van de dood van zijn zwager, Hassan. De 40-jarige man was eerder die maand met enkele anderen uit Arsal teruggekeerd naar zijn Syrische dorp. Drie dagen na zijn thuiskomst werd hij bij zijn voordeur door gemaskerde mannen doodgeschoten.

De oorlog heeft het dorp verdeeld. Nu de proregeringsgroepen er de baas zijn, worden mensen die zijn weggevlucht of tot bepaalde families behoren, soms verdacht van samenwerking met rebellen.

Mohamed kende verhalen van familieleden die na hun terugkeer in elkaar werden geslagen, maar Hassans dood kwam als een schok. Na de begrafenis wilden zijn familieleden in Syrië niet veel loslaten over de moord. Mohamed kwam moeilijk aan informatie over hoe veilig het was om terug te keren. ‘Mensen die teruggaan naar Syrië zijn bang om te vertellen wat er echt speelt, zelfs aan hun eigen familie’, zegt hij.

Terwijl Mohamed bleef twijfelen, nam ook de angst toe dat de beslissing voor hem zou worden genomen. Hij vroeg een vriend uit een pro-Assad-militie om hem en zijn gezin bescherming te bieden voor het geval ze terug moesten keren.

‘We zijn bang dat we gedwongen worden terug te keren’, zegt Mohamed. Als steeds meer vluchtelingen vertrekken uit Libanon, redeneert hij, is het een kwestie van tijd voordat ook hij met zijn gezin ‘eruit gewerkt wordt’.

Liever maakt hij de keuze zelf.

Libanon is een vroegtijdig waarschuwingsbord

De gebeurtenissen in Libanon zeggen veel over de manier waarop Assad en Hezbollah oorlog voeren. Nog meer illustreren ze hoeveel vluchtelingen hun lot niet in eigen hand hebben.

Met het begin van de georganiseerde terugkeer in Libanon, vrezen veel Syriërs dat ze de keuze om terug te gaan straks niet meer hebben. Die angst draagt bij aan de druk die ze voelen om nu te vertrekken – zelfs zonder garantie op een veilig bestaan in Syrië.

Terwijl Europa de toekomst van zijn eigen (veel kleinere) Syrische vluchtelingenpopulatie overweegt, fungeert Libanon als vroegtijdig waarschuwingsbord: haast om mensen naar huis te sturen kan gevaarlijk zijn. Niet alleen voor individuele vluchtelingen zoals de zwager van Mohamed, maar ook voor de toekomst van Syrië.

Dit is het eerste verhaal in een serie van twee. In het volgende artikel laat ik zien hoe de Syrische regering en Rusland de internationale gemeenschap onder druk zetten om vluchtelingen terug te laten keren naar Syrië, om mee te werken aan de wederopbouw van het land en om de rehabilitatie van Assad te steunen. Een aangepaste versie van dit verhaal verscheen bij Refugees Deeply. Hier lees je waarom De Correspondent samenwerkt met dit journalistieke platform. Vertaald uit het Engels door Laura Weeda.