Kinderen in Brazilië leren ons: afgunst voedt populisme

Het was zo’n simpel idee, dat de basis vormde voor onze documentaire: laat kinderen uit een favela in Brazilië zich inbeelden hoe rijke kinderen leven en laat ze er een filmpje over maken. Vraag vervolgens kinderen uit de hogere middenklasse, die in een appartement wonen, een film te maken over het leven in de favela’s. Laat dan beide groepen elkaars film zien en breng ze samen, eerst in de favela’s, dan in het appartementsgebouw.

We hadden echter niet verwacht dat zo’n simpele ontmoeting ons deed begrijpen wat daarvóór zo moeilijk te verklaren leek: waarom de Brazilianen aankomend president Jair Bolsonaro aan een verkiezingsoverwinning hielpen.

De eerste schok kregen we door wat Erik zei, een slimme, onafhankelijke 11-jarige jongen uit de favela’s. ‘Die kinderen [in de flatgebouwen] hebben alles: mobiele telefoons, speelgoed, videospelletjes… Maar hadden ze maar de vrijheid die wij hebben, de vrijheid om alleen naar het strand te gaan, om muren te beklimmen. Om in opstand te komen.’

Letícia, een meisje uit een middenklassegezin, beschreef haar appartement als een ‘gevangenis in een doosje in de lucht’, en haar vriend João verbaasde ons nog meer. ‘Als ik iets zou kunnen veranderen in mijn wereld… Weet je wat niet eerlijk is? Dat favela-kinderen op straat mogen spelen en wij niet. Gelijke rechten voor iedereen!’

Het huidige Brazilië zonder filter

Kinderen aan weerszijden van deze dichte muren beleven het huidige Brazilië zonder filter. Daarom bieden hun afgunst, hun angsten en hun verlangens een onverwacht inkijkje in de sociale apartheid en in het nieuwe autoritarisme dat die apartheid poogt te verdedigen.

Maar hun blik biedt ook suggesties voor hoe we kunnen losbreken uit de vicieuze cirkel van onderdrukking waarvan nu sprake is in Brazilië – en die na 1 januari mogelijk veel erger wordt, als Jair Bolsonaro aantreedt als nieuwe president.

De kinderen uit beide klassen leggen de twee voornaamste oorzaken van het nieuwe autoritarisme in Brazilië bloot:

De ontmanteling van de sociale apartheid, na vijftien jaar landsbestuur door de Arbeiderspartij, was nog maar net in gang gezet toen nieuwe, min of meer fascistoïde politici zichzelf naar voren schoven als verdedigers van de traditionele orde. De manier waarop kinderen naar bezit, privileges en status kijken, laat goed zien waarom deze zelfbenoemde waakhonden van rechts hun privileges zo graag willen beschermen.
Door afgunst kan het verlangen naar vrijheid ontaarden in de wens diegenen die vrijer lijken dan jijzelf te onderdrukken. Een positieve houding, zoals João’s verlangen naar gelijke rechten voor iedereen, kan zo leiden tot een stem voor een in feite fascistische presidentskandidaat.

Opnames voor de documentaire ‘O Outro Lado do Outro’ naast een appartementencomplex in Rio de Janeiro. Foto: Kurt Shaw

Bescherming van privileges

De autoritaire stroming in Brazilië heeft een ander karakter dan die in vele andere landen waar antidemocratische politici onlangs aan de macht kwamen. In 2016, na anticorruptiecampagnes waarbij de corruptste politici juist méér macht vergaarden, zetten de traditionele elites in Brazilië een parlementaire staatsgreep in gang. In korte tijd schroefden ze de sociale en economische vooruitgang terug die de laatste vijftien jaar was geboekt.

In tegenstelling tot Vladimir Poetin in Rusland, Rodrigo Duterte in de Filipijnen of Narendra Modi in India, beschikken Michel Temer en de onlangs verkozen president Jair Bolsonaro niet over charisma. Ze zijn komen bovendrijven als leiders van nieuw rechts door de heersende angst voor sociale mobiliteit bij de elite en haar verlangen haar traditionele voorrechten te behouden.

Om dit te begrijpen, moeten we teruggaan in de tijd. Portugese slavenhandelaars ontvoerden voorouders van de kinderen die nu in de favela’s leven, en stuurden hen de Atlantische Oceaan over om als slaaf te werken in enorme suikerplantages in de staat Pernambuco, in het noordoosten van Brazilië.

De Portugezen kregen exploitatierechten van de koning, waarna ze de wildernis introkken om hun bijna onafhankelijke rijkjes te scheppen

Het ging om een bijzonder wrede vorm van slavernij. Portugal was een klein, dunbevolkt land dat een gigantisch rijk probeerde te besturen. Om meer Portugezen te kunnen inzetten, gaf de koning hun exploitatierechten, waarna de mannen de Braziliaanse wildernis introkken om hun eigen, bijna onafhankelijke, koninkrijken te scheppen.

De analyse door de Braziliaanse onderzoeker Jessé Souza van de ideeën van Gilberto Freyre – historicus en eminence grise van de Braziliaanse sociologie – laat zien hoe essentieel het is naar die dynamiek te kijken om de geschiedenis van het land te begrijpen. Een Portugese man – soms, meestal niet, vergezeld van een Portuguese vrouw – moest enorme stukken grondgebied bevolken, besturen en beheren, kort nadat de inheemse bewoners er waren uitgemoord of aan ziektes waren bezweken.

Freyre deed onderzoek naar het zo ontstane koloniale bestuur, waarbij de koloniale meesters vele wettige en onwettige kinderen kregen en hun machtsbasis baseerden op de onderlinge concurrentie tussen al die potentiële erfgenamen. In de praktijk bleek wie de meester het meest gehoorzaam was, en wie diens driftbuien en autoritaire gedrag het best kon verdragen, de meeste invloed te hebben.

De absolute macht en straffeloosheid die de vroegere koloniale meester kenmerkten, voeden nog altijd het fantasiebeeld van sommige machtige Brazilianen die menen dat macht en status ook vandaag nog op eenzelfde manier erkend moeten worden.

Macht kreeg een nieuwe definitie

In het koloniale Brazilië woonden slaven in een senzala – een soort duivenhok, volledig afgeschermd van de casa grande, waar de meester en zijn familie leefden. Alleen een selecte groep slaven mocht werken in de casa grande, alleen zij leerden beide werelden kennen. Economische ontwikkelingen dreven nakomelingen van slaven de stedelijke favela’s in, en zo weerspiegelt de verhouding tussen de huidige appartementen en favela’s het oude onderscheid tussen de casa grande en de senzala.

Om de sprong te kunnen maken van een wereld vol slavernij en straffeloosheid naar de huidige vijandigheid tussen flatgebouwen en favela’s, moeten we eerst kijken naar de verstedelijking in het negentiende-eeuwse Brazilië.

Tegenover de sobrados –een soort privéforten in de stad waarin de landelijke elite zich beschermd achtte tegen nieuwe dreigingen – stonden de mucambos, de geïmproviseerde hutjes waarin ontheemde zwarten zich vestigden.

Maar daarnaast drongen nieuwe groepen door tot de macht. Mensen met een gemengde etnische achtergrond kregen invloed via de overheidsbureaucratie en de opkomende industrie – sectoren waarin de oude elite niet wilde werken.

Zo werd macht opnieuw gedefinieerd. Volgens Jessé Souza veranderde ook de definitie van ‘ras’: ‘Wit zijn betekende dat je nuttig was voor de europeanisering van het land.’ De nieuwe elite toonde haar status met kleding uit Londen of Parijs en door rond te rijden in de nieuwste Landauer-koetsen – zodat iedereen kon zien dat ze toegang had tot Europese goederen.

De traditionele elite, die haar positie wilde behouden, reageerde daar met geweld op. Halverwege de negentiende eeuw zwierven jeugdbendes uit de hogere klasse door Salvador en Rio de Janeiro en lynchten ze zwarten en mensen van gemengde afkomst die zich volgens de laatste Europese mode hadden gekleed. De ‘modemoorden’ en hun daders legden de basis voor de sociale controle zoals die decennia zou worden uitgeoefend.

João de hoefsmid onderzoekt een paard in de favela Cidade de Deus (‘Stad van God’) bij Rio de Janeiro. Foto: Kurt Shaw

Een bijna ideale vorm van hoger onderwijs

Via deze omweg is de rol te begrijpen die de openbare universiteiten speelden bij de ‘parlementaire coup’ van 2016.

In de jaren negentig leek het Braziliaanse hoger onderwijs bijna ideaal: universiteiten waren gratis en soms van uitmuntende kwaliteit, ze boden een divers aanbod aan opleidingen en vormden de managers en topambtenaren van het land.

Wie beter naar de studenten keek, zag dat ze bijna allemaal van privéscholen kwamen en afkomstig waren uit de hogere middenklasse. In feite waren de universiteiten een door het rijk gesubsidieerde broedplaats waar de elite zichzelf kon reproduceren.

Toen de Arbeiderspartij het land bestuurde (2003-2016), financierde de regering een nooit eerder vertoonde uitbreiding van het hoger onderwijs en voerde ze positieve discriminatie in, met quota voor armere studenten – de helft van alle studenten moest van openbare middelbare scholen komen – en voor etnische minderheden.

Sommige waarnemers zien dit beleid als een van de oorzaken van de ‘coup’ van 2016.

Dat zwarte, arme en inheemse studenten toegang kregen tot universiteiten en overheidsdiensten, zag de traditionele hoge middenklasse als een bedreiging voor hun status, en de erkenning daarvan door de staat. Als gevolg gingen jonge mannen uit hogere klassen bendes vormen, die zwarte, homoseksuele en linkse studenten bedreigden. Het mondde uit in angstaanjagend geweld op campussen in het hele land.

In de laatste weken voor de verkiezingen verhevigde dat zich. Hoogleraren vertelden ons dat hun homoseksuele, zwarte en politiek geëngageerde studenten in angst leefden voor bendes die met Bolsonaro-borden over het universiteitsterrein paradeerden.

Na de eerste verkiezingsronde hadden de media ruim 60 gevallen van geweld geteld veroorzaakt door Bolsonaro-aanhangers

In Porto Alegre kerfden Bolsonaro-aanhangers een swastika in het lichaam van een lesbische activiste. In Salvador vermoordden ze een bekende capoeirameester tijdens een politiek dispuut. Na de eerste verkiezingsronde hadden de media meer dan zestig gevallen van geweld geteld dat was veroorzaakt door Bolsonaro-aanhangers.

De modemoorden van de negentiende eeuw herhaalden zich.

Nicole, een innemend meisje van 12 uit de favela’s, vertelde ons over haar vriendin op school. ‘Ze laten ons niet naar school gaan op sandalen en haar familie had het geld niet voor echte schoenen.’

Terwijl ze verder praatte, werd duidelijk dat voor Nicole vernedering en geld deel uitmaakten van een vicieuze cirkel: ‘Op school leerden we over gender en inkomen, en blijkbaar krijgen vrouwen een lager salaris dan mannen voor hetzelfde werk. Is het loon dat iemand uit de favela’s verdient voor dezelfde job even hoog als dat van rijke mensen?’ In de praktijk is dat niet zo. Iemand uit de favela’s krijgt een lager loon en moet daarom wel in de favela’s gaan leven, waardoor diens kinderen geen schoenen hebben om naar school te gaan.

Kinderen ervaren controle over mode opnieuw als een manier om sociale status te verankeren.

Wat is dan de droom van de Brazilianen die tot nieuw rechts behoren? Met hun acties laten ze twee doelen zien:

Het herwinnen van gezag, straffeloosheid en andere privileges.
Het heroveren van de eer en het respect, die ze naar hun beleving hebben verloren tijdens het vijftienjarige bestuur van de Arbeiderspartij.

Jaloers zijn op de vrijheid

Toen de 10-jarige João gelijke rechten eiste om op straat te mogen spelen, drukte hij zijn verlangen uit naar vrijheid en zijn woede over de gouden kooi die hem die vrijheid belet.

Hij deed dit eerlijk en zonder reserves. Daarna speelde hij opgetogen een dag op straat met zijn nieuwe vrienden uit de favela’s. Hij deelde gretig zijn leven met hen, leende hun zijn speelgoed, liet hun zien hoe het werkte.

Het oprechte verlangen van een kind naar vrijheid om te spelen kan worden vergiftigd door wat de Duitse filosoof Friedrich Nietzsche ‘ressentiment’ noemde. Het is de verbittering of afgunst die je voelt wanneer de ander iets heeft en jij niet. Volgens Nietzsche corrumpeert ressentiment het verlangen: in plaats van met bloed, zweet en tranen te werken om iets te bereiken, wil je voorkomen dat de ander het krijgt.

Een van onze belangrijkste stellingen is dat belangrijke (en machtige) groepen in de Braziliaanse maatschappij het streven naar vrijheid hebben ingeruild voor een leven achter ‘vergulde muren’. In plaats van te strijden voor vrijheid, voelen ze wrok tegenover degenen die al vrij zijn en willen ze hen onderdrukken.

Als João zijn visie op gelijke rechten meteen kan uiten, leidt dat tot een kans om te spelen, ontmoetingen en bevrijding. Wanneer ze omslaat in ressentiment, kan dit de kiem leggen van een nieuwe vorm van Zuid-Amerikaans fascisme.

De modemoorden als onbewust model voor nieuw rechts

Als we de verdediging van de privileges willen begrijpen, moeten we naar Gilberto Freyres werk Casa Grande e Senzala grijpen;om ressentiment in de Braziliaanse context te begrijpen, pakken we het vervolg erop, Sobrados e Mucambos. Hierin volgt Freyre het pad van de landelijke elite van de casa grande, nadat in 1808 de hoofdstad van dit Portugese Rijk werd verplaatst naar Rio de Janeiro.

De elite sloot zichzelf op in de sobrados, om zichzelf te beschermen in een onstabiele, gevaarlijke, smerige stad. Zoals de huidige bewoners in de afgeschermde flatgebouwen, offerden ze hun vrijheid op voor veiligheid, en namen ze vervolgens aanstoot aan een arme klasse waarvan ze dachten dat die meer vrijheid bezat. Hun zonen pleegden de modemoorden, die onbewust model stonden voor het nieuwe rechts.

Tot hier gebruikten we het woord ‘elite’, verwijzend naar diegenen die eeuwenlang de controle hadden over de Braziliaanse politiek en economie. Maar eigenlijk moeten we voorzichtiger zijn met dat woord, omdat er verschil is tussen de belangen van een klasse, oprechte overtuigingen die sommigen hebben en de daden van individuen en groepen.

De voorhoede van het Braziliaanse fascisme zijn jongemannen die zich zien als het leger dat de juiste normen en waarden én het kapitalisme moet beschermen

Eén zo’n groep is de voorhoede van het Braziliaanse fascisme: jonge mannen die geloven dat zij het leger vormen om de juiste normen en waarden, het kapitalisme en het traditionele gezin te beschermen. Ze zijn de erfgenamen van de modemoordbendes uit de negentiende eeuw, en bevechten de ‘gevaarlijke’ nieuwe flexibiliteit van macht en geld.

We zeggen niet dat de conservatieve Brazilianen uit de middenklasse deze ideeën steunen, alleen dat de daden van deze kleine, luidruchtige, gewelddadige minderheid al dan niet ongewenst hun belangen dienen.

Journalisten onderzochten de Braziliaanse versie van de ‘alt-right’. Net als in noordelijker landen vormen zij een bonte verzameling van religieuze fanatici, einzelgängers, internettrollen en boze jongemannen. Dit zijn kenmerken van velen van hen:

Een voorliefde voor militaristische uitspraken, gewelddadige beelden en provocerende memes
Vrouwenhaat, homofobie en xenofobie
Afkeer van de armen
Bewondering voor bepaalde (blanke, mannelijke, gewelddadige) autoritaire leiders
Voorstanders van marteling, geweld en buitengerechtelijke moorden
Het gevoel dat ze slachtoffer zijn van een samenzwering van links

Zoals de voorlopers van de Duitse fascisten zien deze jongemannen zich als slachtoffer van een onrechtvaardige nieuwe wereld, als de enige ware vertegenwoordigers van hun natie en traditie en als het laatste bolwerk tegen besmetting door vijandelijke bevolkingsgroepen.

Stoottroepen van Jair Bolsonaro

Groepen jongemannen die zichzelf zien als stoottroepen van Jair Bolsonaro vallen steeds vaker universiteiten binnen om studenten, homoseksuelen en degenen die profiteren van positieve discriminatie in elkaar te slaan. Tijdens protesten vóór en tegen de parlementaire coup infiltreerden ze in betogingen om – als provocateurs – geweld uit te lokken. Ook zijn er nauwe banden tussen de alt-rightjongeren en de milities die de drugshandel en de zwarte markt in de favela’s beheersen.

De retoriek van deze groepen en hun leden is opmerkelijk. Terwijl ze het geweld door misdaadbendes in de favela’s veroordelen, zijn ze er ook jaloers op. Ze willen eenzelfde carta branca als de bendes, ze eisen dat ook politie, de milities en zijzelf het recht krijgen te martelen en geweld te gebruiken. Ze genieten van gewelddadig taalgebruik.

Bolsonaro zelf prijzen ze omdat hij ‘zegt wat hij denkt’ en ‘niet bang is om de slechterik te zijn’. En de beperkingen die de samenleving hun oplegt – dood niemand, martel niet, buit anderen niet uit – wekken alleen maar woede op bij deze jonge mannen, omdat ze geloven dat jonge zwarten meer vrijheid hebben dan zij.

Rita da Silva in gesprek met een van de wijkmoeders in de favela Cidade de Deus (‘Stad van God’) bij Rio de Janeiro. Foto: Kurt Shaw

De macht van de milities

Wie de kracht van dit gedachtegoed wil begrijpen, moet kijken naar de manier waarop milities in grote steden in Brazilië de georganiseerde misdaad overnamen. Vanaf de jaren vijftig nam de urbanisering van Brazilië snel toe, zowel in middenklassewijken als in de favela’s. Net als in de VS en Europa ging dat gepaard met een groeiende vraag naar drugs.

Omdat favela’s op geen enkele landkaart stonden, er geen openbare diensten waren en ze buiten bereik lagen van de poltie, groeiden ze uit tot vrijhandelszones voor illegale smokkelwaar. Tegen de jaren tachtig waren drugsbendes in Rio de Janeiro en vele andere Braziliaanse steden zó machtig dat ze de politie aankonden.

Tijdens ons onderzoek naar drugshandel in Recife stuitten we op een merkwaardige handelsstructuur. De leverancier van de drugs en de meeste klanten kwamen uit rijke buurten, maar de tussenpersonen niet: de ‘overslag’ had plaats in de favela’s. Rijke mannen, vaak met politieke connecties, importeerden drugs en verkochten die aan drugspanden in de favela’s. Daar verkochten dealers cocaïne en cannabis, vooral aan mensen van buiten de favela’s. Politieagenten werden omgekocht om de andere kant op te kijken.

In Rio de Janeiro, in de late jaren negentig en het begin van de eeuw, ontstonden er milities die zich verspreidden naar vele andere grote steden in het land. Zij schakelden de tussenpersoon uit. In plaats van zich te laten omkopen en de andere kant op te kijken, besloten agenten buiten dienst het heft in eigen hand te nemen.

Voor internationale dealers betekende dit alleen maar dat ze de drugsverkoop moesten uitbesteden aan de politie, en niet meer aan bendes uit de favela.

Voor internationale dealers betekende dit alleen maar dat ze de drugsverkoop moesten uitbesteden aan de politie, en niet meer aan bendes uit de favela. Zij maakten dus nog steeds winst. Voor de mensen in de favela waren de gevolgen van de drugsoorlog echter groter.

In plaats van bendeleiders die ze al hun hele jeugd kenden, waren het nu buitenstaanders die hen afpersten en beschermgeld eisten en zo nu en dan oorlog voerden tegen andere milities en bendes. Dit allemaal met bescherming van de politie en vaak ook door de regering.

Belangrijk hierbij is de manier waarop dit het leven in de favela’s veranderde. Even belangrijk is hoe milities gezien worden in Brazilië. Roddelbladen portretteren milities als verlossers, als het laatste bolwerk in de strijd voor openbare orde. Lokale pinkstergemeenten sluiten zich vaak bij milities aan, als vorm van sociale controle. Politici zoeken gretig en openlijk steun bij militieleiders tijdens het ronselen van stemmen. De alt-right beschouwt deze milities, deze zelfverdedigende middenklassebendes, als een nieuwe vorm van vrijheid en mannelijkheid.

Hoop voor verzet tegen het autoritarisme

Toch is er ook hoop voor het verzet tegen het nieuwe autoritarisme. Daarvoor moeten we kijken naar de bredere sociale bewegingen. Helaas hebben de ontwikkelingen van de laatste dertig jaar de traditionele pijlers van links in Brazilië verzwakt.

De geglobaliseerde economie en de flexibilisering van de arbeidsmarkt holden de macht van de vakbonden uit. Het Vaticaan en de pinksterbeweging hebben de bevrijdingstheologie bijna geheel de nek omgedraaid. Toch zijn er nieuwe vormen van verzet ontstaan tegen het Braziliaanse nieuwe rechts.

Een van de interessantste en verassendste bewegingen in het huidige Brazilië is die van middelbare scholieren die hun school bezetten. In antwoord op de corruptie, de dalende budgetten en het schrappen van sociologie, geschiedenis, filosofie, literatuur, lichamelijke opvoeding en andere ‘subversieve’ vakken uit het lespakket, namen studenten in het hele land hun school over.

Eén student deed de deuren op slot en gaf rekenles aan haar medestudenten. Een ander gaf geschiedenisles

Eén student deed de deuren op slot en gaf rekenles aan haar medestudenten. Een ander gaf geschiedenisles. Weer anderen organiseerden studiegroepen en leerlingenbegeleiding. Leerlingen kookten hun eigen eten in de schoolkeukens, zetten YouTubekanalen of Facebookpagina’s op of gaven hun klas een lik verf. Hoewel politie-invallen en de zomervakantie een eind maakten aan zulke experimenten, werden duizend scholen in het hele land bezet.

De Afro-Braziliaanse geschiedenis, cultuur en religie waren lang een inspiratiebron voor het Braziliaanse links. Dat gold voor de religieuze bewegingen als umbanda en candomblé, en de versmelting ervan met de bevrijdingstheologie, als de inzet van drums, dans en theater.

De laatste twintig jaar hebben intolerante evangelisten, drugsbendes en door politici gesteunde milities de Afro-Braziliaanse religie steeds openlijker onderdrukt. In 2016 won de rechtse evangelist Marcelo Crivella de burgemeestersverkiezingen in Rio de Janeiro. Meteen ging hij het apparaat van de staat inzetten om het geweld te ondersteunen.

Begin 2018 vermoordden milities en politieagenten het Afro-Braziliaanse gemeenteraadslid Marielle Franco. In reactie hierop verenigde de voorheen versplinterde Afro-Braziliaanse geloofsgemeenschap zich in kleine en grote protest- en zelfverdedigingsgroepen. Ook gingen ze samenwerken met capoeiristas, de hiphopbeweging en activisten uit de favela’s.

Tijdens de presidentsverkiezingen van 2018 richtte rechts zijn pijlen op de veranderde machtsverhouding tussen man en vrouw. Bolsonaro verzette zich tegen gelijk loon voor gelijk werk bij vrouwen en verzon dat Fernando Haddad, de kandidaat van de Arbeiderspartij, ‘homokits’ uitdeelde aan scholen om homoseksualiteit en incest te stimuleren.

Het veroorzaakte de toenadering tussen voorheen versplinterde groepen die emancipatie belangrijk vinden: academici en feministen uit de middenklasse sloten zich aan bij de zwarte vrouwen uit de favela’s.

Landloze boeren in actie

De Beweging van boeren zonder land (MST), opgericht om landhervorming te eisen in de roerige jaren zestig en zeventig, is een van de weinige traditionele, progressieve organisaties die nog bestaat. In aanloop naar de parlemataire coup van 2016 wist ze meer activisten te mobiliseren dan wie ook en haar gebruik van theater en muziek blijft de stadsjeugd én landloze landarbeiders inspireren.

De agro-indrustrie en de grootgrondbezitters zijn belangrijk voor de regering-Temer. Directe actie van MST is dan ook nodig om de vooruitgang die de afgelopen tien jaar is geboekt met de herverdeling van grond te behouden. Zo ‘kraken’ en beplanten ze braakliggend land, zetten ze marktjes op voor kleine boeren en geven ze juridische bijstand aan mensen die van hun land zijn verjaagd.

De Daklozenbeweging van krakers en daklozen, geïnspireerd door MST, sloot zich bij de boeren aan, en vormt nu een essentieel onderdeel van de sociale beweging. Politieke en juridische tegenwerking verhinderde het afgelopen jaar echter haar effectiviteit. En Jair Bolsonaro beloofde beide groepen op de lijst met terreurbewegingen te zetten. De gevolgen hiervan zijn moeilijk te voorspellen.

700 milieuactivisten en inheemse leiders volken vermoord

De vele pogingen om de agrosector en de mijnbedrijven − en zeker de bedrijven in het bezit van leden van de nieuwe regeringspartijen − van landbouwgrond te voorzien, veroorzaken conflicten met inheemse volken. In sommige gevallen bleek dat kabinetsleden paramilitaire doodseskaders het bevel hadden gegeven inheemse groepen van hun land te verjagen en leiders te vermoorden die dat niet wilden.

Volgens de Inter-Amerikaanse Mensenrechtencommissie zijn er in de laatste vijftien jaar zevenhonderd inheemse leiders en milieu-activisten vermoord in Brazilië, en is dat aantal gestegen sinds de parlementaire coup. Jair Bolsonaro heeft aangekondigd een eind te maken aan de bescherming van inheemse volkeren en hun land, waardoor de situatie alleen maar zal verslechteren. Toch spelen inheemse activisten nog steeds een belangrijke rol in het verzet tegen het autoritarisme in Brazilië.

Kunstenaars gingen door met het protest en hielden wekenlang overheidsgebouwen bezet

Onvrede over de parlemenatire coup heeft ook interessante verzetsbewegingen doen ontstaan. Het begon met grote protestacties in het Congres, toen er over de afzetting van president Dilma Rousseff werd gestemd. Kunstenaars gingen door met het protest en hielden wekenlang lokale overheidsgebouwen bezet. Ze organiseerden er concerten, poëzielezingen en theatervoorstellingen. Uiteindelijk lukte het hun president Temer ervan te weerhouden de financiering van cultuur te schrappen.

Ten slotte spelen gemeenschapsradio en andere in de wijken gewortelde media een belangrijke rol bij het verzet tegen nieuw rechts. En, misschien belangrijker, bij de pogingen de sociale dynamiek tegen te gaan die we hierboven beschreven als oorzaak en rechtvaardiging van autoritarisme.

Want hoe leren we, in deze context, ‘de ander’ kennen? Via ideologisch gekleurde en partijdige media. De rijken baseren hun ideeën over armen op sensationele reality-tv-series over misdaad. De armen leren de rijken kennen via telenovelas, de soapseries. Links en rechts leren elkaars mening vooral kennen dankzij eenzijdige, het eigen gelijk propagerende Facebookpagina’s, blogs of WhatsApp.

Jongens uit de favela Cidade de Deus (‘Stad van God’) worden gefilmd voor de documentaire O Outro Lado do Outro’. Foto: Kurt Shaw

Een nieuwszender die een ander beeld toont

Als reactie op een bendeoorlog in twee favela’s in Recife, waar we een lange tijd werkten, hebben we in 2012 FavelaNews opgericht, een nieuwszender op het internet, die het conflict op een andere manier probeert aan te pakken. FavelaNews erkent en beloont andere maatschappelijke spelers en toont jongeren nieuwe plaatsen om de schaarse goederen waardering en erkenning na te jagen. De zender is uitgegroeid tot een nieuwe spiegel waarin jongeren uit de favela’s naar zichzelf kunnen kijken.

De documentaire die we eerder beschreven, is in feite een uitbreiding van deze inspanningen. Het is een poging om via beeld en spel een niet-bedreigende manier te vinden om ondoordringbare en streng bewaakte muren te slechten. De ouders die hun kinderen lieten deelnemen aan de film waren opgetogen dat hun kinderen iets leerden over de andere kant van de kloof. De Braziliaanse publieke omroep – zelfs onder het autoritaire bestuur – financierde het experiment en zal het ook uitzenden.

In de wereld van de verbeelding behaalden we een kleine overwinning op het nieuwe rechts.

FavelaNews is maar een van de vele kleinschalige media-alternatieven die de laatste vijf jaar in de favela’s van Brazilië zijn ontstaan. Elk van hen maakt een klein verschil. Op nationaal niveau geven alternatieve media zoals Mídia Ninja en Brasil 247 deze lokale initiatieven een stem.

Geen van deze acties kunnen het nieuwe Braziliaanse autoritarisme doen verdwijnen. Dit artikel is ook bij lange na geen complete analyse van de manier waarop rechts de Braziliaanse staat en economie zo snel en meedogenloos heeft kunnen overnemen. Maar onze reflectie is het begin van een strategie, een kleine stap naar vormen van verzet tegen het nieuwe autoritarisme in het grootste land van Latijns-Amerika.

Dit is een ingekorte en licht bewerkte versie van een artikel dat ook in het Engels verscheen bij het Transnational Institute. Vertaald uit het Engels door Birsen Uçar.